Στην περίπτωση αυτού που αποχαλούμε «πεποιθήσεις» με τη στενή έννοια, αλλά επίσης (όπως θα δούμε) και στην περίπτωση απόψεων «χαμηλής θερμοκρασίας», τέτοιας ώστε αυτές να μην μπορούν να ονομαστούν «πεποιθήσεις», προκύπτει το εξής πρόβλημα: πώς κατορθώνουμε και εξακολουθούμε να πιστεύουμε ό,τι μάθαμε να πιστεύουμε εξαιτίας της ανατροφής μας, ενώ γνωρίζουμε ότι το πιστεύουμε επειδή ανατραφήκαμε όπως ανατραφήκαμε;
Τα λεγάμενα του Σκοτ Φιτζέραλντ για τη δύναμη του παρελθόντος μπορούμε εύκολα να τα αποδεχτούμε όσον αφορά τα αισθήματα και τις συγκινήσεις μας. Για πολλούς από εμάς όμως τα λεγάμενα αυτά ισχύουν και για τις πεποιθήσεις μας, κι αυτό είναι πιο ανησυχητικό, αφού εγείρει ζητήματα σχετικά με την ορθολογικότητα των πεποιθήσεων αυτών, ζητήματα δηλαδή μάλλον πιο ανησυχητικά παρά ανάλογα με εκείνα που εγείρονται εξαιτίας των αισθημάτων μας.
Ας πάρουμε την περίπτωση δύο κοριτσιών, μονοζυγωτικών διδύμων, που τα χωρίζουν μετά τη γέννησή τους και που συναντιούνται είκοσι χρόνια μετά. Η μία έλαβε πρεσβυτεριανή ανατροφή και παραμένει πρεσβυτεριανή. Η ανατροφή της άλλης ήταν ρωμαιοκαθολική και η ίδια παραμένει αφοσιωμένη ρωμαιοκαθολική. Η καθεμιά τους επιχειρηματολογεί ενάντια στις απόψεις της άλλης, και οι δύο όμως έχουν ξανακούσει τα επιχειρήματα αυτά, έχουν μάθει πώς να τα αντιμετωπίζουν και, έτσι, παραμένουν σταθερές στις πεποιθήσεις τους.
Κατόπιν, η καθεμιά τους συνειδητοποιεί ότι, αν είχε μεγαλώσει εκεί που μεγάλωσε η άλλη, οι πιθανότητες να είχε γίνει πρεσβυτεριανή ή αντίστοιχα ρωμαιοκαθολική είναι συντριπτικά μεγάλες. Είναι πιθανό (και πιστεύω ότι αυτό είναι που θα έπρεπε να γίνει) η συνειδητοποίηση αυτή να δυσκολέψει τις δύο αδερφές να επιμείνουν στις αντίθετες θρησκευτικές πεποιθήσεις τους.
Ή για να φτάσουμε συντομότερα στον προορισμό μας -ή εν πάση περιπτώσει εκεί που το πάω- υποθέστε ότι ανακαλύπτω πως έχω δίδυμο αδερφό ολόιδιο με μένα, ο οποίος δεν μεγάλωσε σε οικογένεια κομμουνιστών αλλά σε οικογένεια οπαδών του κέντρου και ο οποίος επιδεικνύει υψηλό βαθμό ανοχής απέναντι σε φαινόμενα περιορισμένης ανισότητας, κάτι που εγώ έχω μάθει να μην κάνω.
Ομολογώ ότι κάτι τέτοιο θα κλόνιζε τη σιγουριά μου σε ό,τι αφορά τις ασυμβίβαστες εξισωτικές πεποιθήσεις μου, και αυτό δεν θα οφειλόταν στο ότι ο αδερφός μου θα μου μάθαινε κάποιο επιχείρημα εναντίον του εξισωτισμού άγνωστο μέχρι τότε σε μένα.
Βέβαια, η έκπληξη που θα ένιωθαν οι δίδυμες αδερφές όταν θα ανακάλυπταν η μία την άλλη δεν θα έφτανε για να κλονίσει τη χριστιανική τους πίστη, ούτε και η γνώση εμού και του δίδυμου αδερφού μου ότι υπάρχουμε και οι δύο θα έφτανε για να αναιρέσει τις αντισυντηρητικές μας πεποιθήσεις.
Και η -πρόσθετη -αυτή δυσκολία, όμως, πρόκειται να ανακύψει αν αποκαλυφθεί οτι οι αδερφές δεν υπήρξαν δίδυμες, αλλά τρίδυμες, και τώρα πρόκειται να συναντήσουν τη για καιρό χαμένη, Εβραία τρίτη αδερφή τους.
Αυτό, βέβαια, είναι κάτι που δεν θα έθετε ζήτημα όσον αφορά την κοινή τους πίστη στον Έναν και Μοναδικό Θεό, να όμως που ανακαλύπτουν πως είναι τετράδυμες, και μαζί την για καιρό χαμένη, άθεη τέταρτη αδερφή τους, της οποίας ο αθεϊσμός ενδεχομένως να κλονιστεί όταν βρεθεί αντιμέτωπη με τις υπόλοιπες αδερφές. Και, φυσικά, παρόμοιο σενάριο μπορούμε να έχουμε και στην περίπτωση εμού και του δικού μου αδερφού.
Οι περισσότεροι από εμάς, τώρα, δεν έχουμε δίδυμα, τρίδυμα κ.λπ. αδέρφια. Θα ήταν όμως τρελό να συμπεράνουμε από εδώ ότι το σενάριο των διδύμων είναι άσχετο με τις δικές μας, πεποιθήσεις. Το γεγονός ότι δεν έχω δίδυμο αδερφό δεν μειώνει την πρόκληση που αποτελεί για τις κληρονομημένες πεποιθήσεις μου η παραπάνω ιστορία.
Το σενάριο ενός υποθετικού και διαφορετικά σκεπτόμενου δίδυμου αδερφού είναι εύλογο και θα μπορούσε -ή θα έπρεπε- να προκαλέσει, σε όσους από εμάς πιστεύουν σε ό,τι έμαθαν εξ ανατροφής να πιστεύουν, ακριβώς τα ίδια ερωτήματα που θα προκαλούσε αν ήταν πραγματικό.
Δεν ανήκουν βέβαια όλοι στην παραπάνω κατηγορία: πολλοί, ωστόσο, ανήκουμε σε αυτήν. Και μολονότι από το γεγονός πως πιστεύουμε ό,τι μάθαμε εξ ανατροφής να πιστεύουμε δεν συνεπάγεται κατά κανέναν τρόπο ότι το πιστεύουμε επειδή ανατραφήκαμε έτσι ώστε να το πιστεύουμε, παρ’ όλα αυτά, το ότι οι άνθρωποι πιστεύουν ό,τι πιστεύουν επειδή, με μιαν έννοια, ανατράφηκαν έτσι ώστε να το πιστεύουν, έχει εξαιρετικά μεγάλη δόση αλήθειας: το αποδεικνύουν οι στατιστικές που δείχνουν το πώς τα παιδιά αναπαράγουν τις πεποιθήσεις των γονιών τους.
Θεωρώ επίσης ότι οι ιστορίες με τους διδύμους κ.λπ. θα έπρεπε να κάνουν μετριοπαθέστερους όσους από εμάς παραμένουμε προσηλωμένοι σε πεποιθήσεις που οφείλονται στο πώς μεγαλώσαμε.
Συγχρόνως, θα έπρεπε να έχουμε συνείδηση του γεγονότος ότι άνθρωποι με διαφορετική ανατροφή μένουν βαθιά προσηλωμένοι σε πεποιθήσεις αντίθετες με τις δικές μας. Θα έπρεπε να μας κάνει μετριοπαθέστερους το γεγονός ότι, αν δεν είχαμε πάρει την ανατροφή που πήραμε, δεν θα είχαμε πεποιθήσεις με πολύ μεγάλη σημασία για τη ζωή μας – πεποιθήσεις π.χ. που αφορούν σημαντικά πολιτικά και θρησκευτικά ζητήματα.
Το ότι έχουμε τις πεποιθήσεις αυτές και όχι άλλες, διαμετρικά αντίθετες, οφείλεται σε συντυχίες της γέννησης και της ανατροφής μας, και (αυτό είναι το πρόβλημα) συχνά θα πρέπει να παραδεχόμαστε -αν θέλουμε να είμαστε σκεπτόμενοι και έντιμοι- ότι, συνεπώς, δεν πιστεύουμε ό,τι πιστεύουμε επειδή οι λόγοι που έχουμε είναι ανώτεροι από εκείνους των ανθρώπων με πεποιθήσεις ανταγωνιστικές προς τις δικές μας.
Το πρόβλημα που θέτω δεν απαιτεί να αντιμετωπίσουμε στενά το είδος των λόγων που στηρίζουν τις πεποιθήσεις κάποιου ανθρώπου. Σκεφτείτε π.χ. κάποιον που λέει ότι πιστεύει στον Θεό επειδή γνώρισε ένα βαθύ βίωμα το οποίο αδυνατεί να περιγράφει πλήρως και το οποίο γέννησε την πίστη του. Καθ’ εαυτόν ένας τέτοιος ισχυρισμός δεν μου προκαλεί σκεπτικιστική διάθεση. Δεν θεωρώ ότι η έλξη την οποία ασκεί κάποια εξαιρετική θρησκευτική εμπειρία είναι καθ’ εαυτήν κάτι απορριπτέο.
Ο σκεπτικισμός τον οποίο έχω υπόψη μου εδώ γεννιέται όταν, συγκρίνοντας τους λόγους που έχει ο Α να πιστεύει ότι με τους λόγους που έχει ο Β να πιστεύει ότι , παρατηρούμε ότι, όσο κακοί ή καλοί και να είναι αυτοί οι λόγοι από άλλες απόψεις, ωστόσο δεν διαφέρουν και πολύ όσον αφορά το ποιόν τους: ώστε τελικά (έτσι φαίνεται) θα έπρεπε να δυσκολεύονται να επιμείνουν στις πεποιθήσεις τους όταν ο ένας βρίσκεται αντιμέτωπος με τον άλλο.
Γιατί για κανέναν από τους δυο τους δεν είναι εύλογο να θεωρήσει ότι πιστεύει κάτι, και όχι αυτό που πιστεύει ο άλλος, επειδή έχει καλύτερους λόγους να το κάνει· αντίθετα, εύλογο είναι να θεωρήσει ότι το πιστεύει επειδή ανατράφηκε διαφορετικά.
Τζέραλντ Άλλαν Κοέν: Αν Θέλεις Την Ισότητα, Γιατί Είσαι Τόσο Πλούσιος; Π.Ε.Κ
Μετάφραση: Παπασυριόπουλος Αργύρης Μιχάλης Παπανικολάου
