Τι θα μπορούσε να μας διδάξει, τελικά, μία προσωπικότητα όπως αυτή του Σωκράτη στις ημέρες μας;

Ο μεγάλος φιλόσοφος αποτελεί ένα διαχρονικό πρότυπο του ανθρώπου ο οποίος δε διστάζει να θυσιάσει και τη ζωή του την ίδια για τα ιδανικά και τις αξίες του. Ο ίδιος διατεινόταν πως είναι ένας πολίτης του κόσμου, ομολογώντας πως θεωρεί τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως εθνικότητας και καταγωγής, οντότητες κάτω από τον ουρανό που έχουν αυταξία και ύπαρξη.

Η αξία του Σωκράτη στην παγκόσμια ιστορία, μπορεί να αποδειχθεί ακόμα και από το γεγονός, ότι η ίδια η Ιστορία χωρίστηκε σε δύο μέρη: στην προσωκρατική εποχή και στην εποχή μετά από εκείνον.

Είναι μία προσωπικότητα που δεν άφησε κανένα χειρόγραφο, καθιστώντας ακόμα δυσκολότερο τον ακριβή ορισμό των ιδεών του . Ο Σωκράτης, για πολλούς διανοητές ακόμα και θρησκευόμενους ανθρώπους, είναι μία προσωπικότητα η οποία προσεγγίζεται με έντονο θαυμασμό και σεβασμό. Δεν ήταν μόνο η απόλυτη συνέπεια λόγων και έργων, δεν ήταν μόνο η πίστη του περί αθανασίας της ψυχής και η αφοβία του απέναντι στο θάνατο.

Περισσότερο, ήταν η προσωπικότητα εκείνη που δεν κάμφθηκε από την απειλή των άλλων, υπήρξε στη ζωή του μία προσωπικότητα που αναζήτησε την αλήθεια και σε αυτό δεν έκανε καμία απολύτως έκπτωση. Μία επιλογή, που του στοίχισε και την ίδια τη ζωή του. Ο ίδιος θεωρεί μάλιστα, πως μία θεϊκή δύναμη τον παρακινεί να ασχοληθεί με τη Φιλοσοφία, όπως διαβάζουμε στην Απολογία του Σωκράτη.

Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα θεόπνευστο πνεύμα, σταλμένο από μία ανώτερη δύναμη. Για τους χριστιανούς χαρακτηρίζεται ως ένας <<προφήτης του Χριστού>>. Ο Θεός για το Σωκράτη δε φιλοσοφεί διότι είναι το τέλειο Ον, ενώ ο άνθρωπος επειδή είναι μία πεπερασμένη οντότητα, έχει ανάγκη να φιλοσοφεί επειδή αυτή απελευθερώνει την ύπαρξη του ανθρώπου.

Δεν υπάρχει ίσως άλλη  προσωπικότητα που να έχει επηρεάσει περισσότερο τον πολιτισμό του Δυτικού κόσμου, από τον μεγάλο φιλόσοφο Σωκράτη. Έναν μελετητή της ανθρώπινης ψυχής που πολλοί χριστιανοί και μελετητές, θεώρησαν ως τον πρώτο Χριστιανό. Ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, είναι εκείνος που <<κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη>>. Δεν υπάρχει φιλόσοφος στον ρου της ανθρωπότητας που δεν επηρεάστηκε από τον μεγάλο φιλόσοφο. Για παράδειγμα, ο Σαίρεν Κίρκεγκορ, ο εισηγητής του υπαρξισμού, είχε συγγράψει μία μελέτη για τον Σωκράτη, ενώ ο Φρειδερίκος Νίτσε δε δίστασε να καταφερθεί εναντίον του.

Πράγματι, ο Σωκράτης είναι ο πρώτος φιλόσοφος που ασχολήθηκε με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, νοιάστηκε για την ευτυχία του,  τον συμπόνεσε για τα ελαττώματά του. Ο ίδιος παρομοίαζε τον εαυτό του με μία αλογόμυγα η οποία τσιμπάει τους Αθηναίους και τους υπενθυμίζει τα λάθη και τις παραλείψεις τους. Ουκ ολίγες φορές οι άρχοντες και οι αρχές της πόλης τον έβαζαν στο στόχαστρο, επειδή ξεσκέπαζε επιδέξια τα πραγματικά τους κίνητρα.

Η δίκη και η καταδίκη του ίδιου  σε θάνατο, είναι ίσως η πιο μελανή σελίδα στην ιστορία της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Ήταν μία πληγή για την αρχαία μας ιστορία, η καταδίκη ενός ανθρώπου ο οποίος δε διέπραξε τίποτα αξιόποινο; απλώς, παραινούσε τους νέους να ενδιαφέρονται για τα θέματα της ψυχής και ζητούσε από τον κόσμο να μη θεοποιεί τα υλικά αγαθά διότι είναι πρόσκαιρα και μάταια.

Ο ίδιος στην Απολογία του Πλάτωνα, ένα σύγγραμμα του μαθητή του και εξίσου κορυφαίου φιλοσόφου Πλάτωνα, υποβάλλει στους δικαστές μία ερώτηση: αν είχε βλάψει τους νέους, όπως τον κατηγορούσαν οι εχθροί του, γιατί ένας νέος δε βρέθηκε ως μάρτυς κατηγορίας;

Πληροφορίες για τη ζωή του

Ο Σωκράτης γεννήθηκε το 480 και καταδικάστηκε σε θάνατο το 399 π Χ. Ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα, ό,τι γνωρίζουμε για τη ζωή και το έργο του, οφείλεται κυρίως στον Πλάτωνα και σε μαρτυρίες της εποχής. Είναι ευτύχημα το γεγονός πως υπάρχουν πολλές αρχαίες πηγές από τις οποίες ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να διεισδύσει αναλυτικά στη ζωή και το έργο του.

Ο πατέρας του ήταν ο Σωφρονίσκος και μητέρα του η μαία Φαιναρέτη( το επάγγελμα της οποία θα ενέπνεε τον ίδιο για την ανάπτυξη της μαιευτικής τέχνης, ως τρόπο εκμαίευσης της αλήθειας από το συνομιλητή, μέσω επαναλαμβανόμενων ερωτήσεων. Ενώ ασχολήθηκε στα νεανικά του χρόνια με το επάγγελμα του πατέρα του, ο οποίος ήταν λιθοξόος, στα 17 του μυήθηκε στη Φιλοσοφία υπό την καθοδήγηση του φιλοσόφου Αρχέλαου.

Παντρεύτηκε σε ιδιαίτερα μεγάλη ηλικία την Ξανθίππη, μία γυναίκα για τα οποία έχουν γραφτεί πολλοί άσχημοι χαρακτηρισμοί (ο ίδιος ο Σωκράτης είχε πει μάλιστα, πως αν καταφέρει να συνυπάρξει μαζί της, τότε θα καταφέρει να συνυπάρξει με όλους τους ανθρώπους του κόσμου). Απέκτησε μαζί της τρία παιδιά, τον Λαμπροκλή, τον Μενέξενο και τον Σωφρόνισκο. Διαπιστώνουμε πως ο Σωκράτης αν και πνευματικός άνθρωπος, ακολούθησε τη συμβατική πορεία ζωής των περισσότερων ανθρώπων.

Ο Σωκράτης δεν ήταν ιδιαίτερα ελκυστικός εσωτερικά, όμως οι πνευματικές του αρετές γνώριζαν να κατακτούν τους ανθρώπους που μπορούσαν να διακρίνουν αυτό που αξίζει.  Διαπνεόταν από μία έντονη φιλοπατρία και ένα ενδιαφέρον για την ηθική αναγέννηση των άλλων ανθρώπων. Κατηγορούσε την εξουσία της πόλης και νουθετούσε τους ανθρώπους να μην έχουν την ελπίδα τους στραμμένη στα πλούτη.

Η εναντίωση του Σωκράτη με τους σοφιστές, αποτελεί μία σημαντική πτυχή του έργου του. Ο ίδιος δεν έπαιρνε ποτέ του χρήματα για τη διδασκαλία του, ενώ οι άνθρωποι που τον άκουγαν και γινόντουσαν μαθητές του, ανήκαν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Οι νέοι ήταν άνθρωποι που γοητεύονταν ιδιαίτερα από εκείνον; και εκείνος, θεωρώντας πως οι νέοι που είναι και η ελπίδα για τη βελτίωση του κόσμου, τους προσέγγιζε με ιδιαίτερη αγάπη και ευαισθησία.

Αν και δεν ασχολούνταν ενεργά με την πολιτική, θεωρώντας πως εκείνη καλλιεργεί τη ματαιοδοξία των ανθρώπων, συμμετέχει σε σημαντικά γεγονότα της Αθηναϊκής ιστορίας. Έτσι έλαβε μέρος σε τρεις εκστρατείες στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, στην πολιορκία της Ποτίδαιας , στο Δήλιο της Βοιωτίας το 424 π.χ. Έχουμε τη γραπτή μαρτυρία του Λάχη στον Πλατωνικό διάλογο, ο οποίος δηλώνει πως <<αν όλοι οι πολίτες ήταν όπως ο Σωκράτης, η πόλη δε θα πάθαινε ποτέ εκείνη τη συμφορά>>. Το 404 π. Χ, έσωσε τη ζωή του Αλκιβιάδη στη μάχη της Αμφίπολης, ενώ σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου: <<υπέμεινε με αξιοθαύμαστο τρόπο τις κακουχίες>>.

Η μαιευτική

Ο Σωκράτης έχει μείνει στην ιστορία για την περίφημη μέθοδο της μαιευτικής, η οποία σε συνδυασμό με την ειρωνεία, προσπαθεί να εκμαιεύσει από τον συνομιλητή την αλήθεια. Μέσω ερωτήσεων και με την επίκληση στην άγνοια του Σωκράτη, ο συνομιλητής εξαναγκάζεται στην εξαγωγή συμπερασμάτων, στην εκμαίευση της αλήθειας.

Η μέθοδος αυτή θα μπορούσε να υφίστανται με επιτυχία και στην εποχή του σήμερα, καθώς είναι μία δημοκρατική διαδικασία στην οποία ο συνομιλητής έχει χρόνο και χώρο στο να εκφράζει ελεύθερα αυτό που πιστεύει. Ο Σωκράτης θέλει να πιέσει τον άνθρωπο να εξάγει το δικό του συμπέρασμα, επιθυμεί να του καλλιεργήσει κάθε νοητική του ικανότητα και να τον αναγκάσει σε εμβάθυνση αιτιών και γεγονότων.

Χαρακτηριστικότερο αυτό του παραδείγματος, η στάση του στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα. Ο μεγάλος φιλόσοφος, αν και θεωρεί πως η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχθεί, εξωτερική εκφράζει την αντίθετη άποψη, προκειμένου να πείσει τον Πρωταγόρα να εκφράσει όσο πιο δυνατά και στέρεα επιχειρήματα μπορεί!

Η επαγωγική συλλογιστική μέθοδος υπήρξε εξίσου ένας τρόπος εξαγωγής συμπερασμάτων για τον ίδιο. Ο Σωκράτης χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τον εξωτερικό κόσμο, οδηγούταν στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων. Προσπάθησε με αυτό τον τρόπο να προσδιορίσει τα ηθικά φαινόμενα, να ορίσει το καλό και το κακό, να διαχωρίσει το ορθό πολίτευμα από την δεσποτεία.

Η δίκη του Σωκράτη

Ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο με κώνειο, επειδή σύμφωνα με τους επικριτές του, διέφθειρε τους νέους και τα χρηστά ήθη της κοινωνίας. Οι τρεις κύριοι επικριτές του ήταν ο ποιητής Μέλητος, ο πολιτικός Άνυτος και ο ρήτορας Λύκωνας. Το αρχαίο απόσπασμα μας περιγράφει το γεγονός ως εξής:

Τάδε ἐγράψατο καὶ ἀντωμόσατο Μέλητος Μελήτου Πιτθεύς Σωκράτη Σωφρονίσκου Ἀλωπεκῆθεν: ἀδικεῖ Σωκράτης, οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ δαιμόνια καινά εἰσηγούμενος· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος.

Ο Σωκράτης χαρακτηρίσθηκε βλάσφημος, επειδή υποστήριξε πως υπάρχει μία θεότητα την οποία δε γνωρίζουμε και θα έρθει μετά από εμένα (από αυτό το γεγονός οι χριστιανοί τον χαρακτήρισαν ως <<πρώτο χριστιανό>>). Ένας ακόμα λόγος ήταν η αντιζηλία και ο φθόνος των αντιπάλων του, οι οποίοι επιθυμούσαν διακαώς σε τον βγάλουν από τη μέση με κάθε τρόπο. Είναι γνωστό εξάλλου, πως ο μαθητής του Κριτίας, είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξουσία των Τριάκοντα τυράννων.

Ο Σωκράτης στην απολογία του υποστήριξε πως ο ίδιος ήταν σοφότερος των άλλων ανθρώπων, επειδή παραδεχόταν πως δε γνώριζε τίποτα. Ο ίδιος, όπως μας περιγράφει, γύρισε όλους τους επονομαζόμενους σοφούς της Αθήνας και έκπληκτος παρατήρησε πως όλοι θεωρούσαν τον εαυτό τους τον σοφότερο όλων. Αυτή η θαρραλέα παραδοχή του Σωκράτη, φανερώνει τη βαθιά του ταπεινότητα και την πίστη του ίδιου πως η γνώση δεν τελειώνει ποτέ και μόνο η παραδοχή πως δε γνωρίζουμε το παν, είναι η αρχή της σοφίας.

Η φιλοπατρία του Σωκράτη έμεινε παροιμιώδης στην παγκόσμια Ιστορία, απόρροια του γεγονότος πως ενώ θα μπορούσε να διαφύγει και να αποφύγει το θάνατο, εκείνος θεωρούσε πως πρέπει να έχει απόλυτη υπακοή στο νόμο της πατρίδας,  ακόμα και αν είναι άδικη. Ο ίδιος έλεγε πως <<ιερότερο από τον πατέρα και τη μητέρα, είναι η πατρίδα>>.

Αν και οι μαθητές του προσπάθησαν να τον μεταπείσουν, ο Σωκράτης παράμεινε θεϊκά ατάραχος και μάλιστα όταν ρωτήθηκε από τους μαθητές του τι να πράξουν το νεκρό του σώμα, εκείνος απάντησε πως μπορούν να το μεταχειριστούν όπως θέλουν. Ο Πλάτωνας στον διάλογο Κρίτων, περιγράφει αυτό το διάλογο, με το Σωκράτη να τονίζει πως στην ηλικία που είναι δεν είναι δυνατό να φοβάται το θάνατο. Επιπλέον, εξηγεί πως δε θα μπορούσε να παραβιάσει τις αξίες που υπηρέτησε εβδομήντα χρόνια, διότι αυτό θα γκρέμιζε την κοσμοθεωρία και αξιοπιστία του.

Αυτή η αφοβία του Σωκράτη απέναντι στο θάνατο, μας αναδεικνύει πως ο μεγάλος φιλόσοφος πίστευε πως η ψυχή διαχωρίζεται μετά τον βιολογικό θάνατο του σώματος και δεν αισθάνεται πια πόνο ή κάποιο άλλο σωματικό ερέθισμα.

Ο Σωκράτης αποδεικνύει για ακόμα μία φορά το βάθος της ηθικής του προσωπικότητας, διατυπώνοντας τη φράση πως είναι καλύτερο κάποιος να αδικείται παρά να τον αδικούν. Ο Σωκράτης θεωρεί πως πρέπει να υπακούσει στην απόφαση του νόμου, ακόμα και αν για εκείνον αυτό θα σημαίνει τη λήξη της ζωής του.

Ο Σωκράτης καταδεικνύει απίστευτη μεγαλοψυχία, εμβάθυνση στην ύπαρξη του ανθρώπου και παρουσιάζεται ως μία ύπαρξη η οποία έχει αποδεσμευτεί από τον γήινο και πανανθρώπινο φόβο του θανάτου.

Ο Σωκράτης έμεινε στο κελί του 30 ημέρες –διότι απαγορευόταν να εκτελεστεί κατηγορούμενος πριν την επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου-  και την ώρα του θανάτου, ήπιε το κώνειο και περίμενε μέχρι να αισθανθεί το έντονο σωματικό μούδιασμα που αυτό επιφέρει.

Η τελευταία του κουβέντα ήταν να πραγματοποιηθεί το τάμα του στον θεό Ασκληπιό.

Ποια θα μπορούσε να είναι λοιπόν, η εκτίμηση ενός κολοσσού του ανθρώπινου πνεύματος, όπως ο Σωκράτης; Τι θα μπορούσαμε να διδαχτούμε από αυτόν;

Ο Σωκράτης αποτελεί το διαχρονικό παράδειγμα του ανθρώπου που είναι απόλυτα συνεπής σε αυτό που πιστεύει και έχει το θάρρος να κοιτάξει κατάματα το θάνατο και να τον αποδεχτεί με απόλυτη ηρεμία.

Είναι βέβαιο πως η μορφή, η φιλοσοφία και η στάση του Σωκράτη θα συνεχίσει να τροφοδοτεί την ανθρωπότητα, ενώ η διδασκαλία του θα επηρεάζει παντοτινά κάθε διανοητή και αιώνιο μελετητή της αλήθειας. Θα θεωρείται διαχρονικά, ένας πυλώνας της ανθρωπότητας και μία μορφή που θα στέκεται όρθια στην αιωνιότητα για την ηθική εξύψωση του ανθρώπου.

• Κανένας άνθρωπος δεν είναι από τη γέννησή του κακός.
• Ο Άνυτος και ο Μέλητος (οι κατήγοροι του στο δικαστήριο), μπορούν να με σκοτώσουν, αλλά όχι να με βλάψουν.
• Ένα γνωρίζω; αυτό είναι πως δεν γνωρίζω τίποτα.
• Εκείνος που θέλει να ταρακουνήσει τον κόσμο, ας ταρακουνήσει τον εαυτό του.
• Τα δυνατά μυαλά συζητούν ιδέες, τα μέτρια γεγονότα και τα αδύναμα άλλους ανθρώπους!
• Σε συμβουλεύω να παντρευτείς. Αν βρεις καλή γυναίκα, θα γίνεις ευτυχισμένος. Αν όχι, θα γίνεις φιλόσοφος.
• Δε χρειάζεται να λες τι ξέρεις, αλλά να ξέρεις τι λες.
• Το μυαλό σου είναι το αδιέξοδό σου, δε χρειάζεται αλλαγή, χρειάζεται να απελευθερωθεί.
• Η μόρφωση, όπως ακριβώς μια εύφορη γη, φέρνει όλα τα καλά.
• Ποιο είναι το απόκτημα που συμφέρει περισσότερο στη ζωή; Να έχεις καλούς φίλους.

Φράσεις φιλοσόφων για το Σωκράτη

• Ο Σωκράτης κατέβασε τη Φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη’’ (Κικέρωνας)

• Το καθετί στο Σωκράτη είναι υπερβολικό, γελοίο, καρικατούρα∙ το καθετί είναι επίσης συγκαλυμμένο, υστερόβουλο, υποχθόνιο. (Φρειδερίκος Νίτσε)
• Παντού όπου η αυθεντία εξακολουθεί να ανήκει στις καλές συνήθειες, παντού όπου δεν αιτιολογεί κανείς αλλά διατάζει, ο διαλεκτικός είναι ένα είδος παλιάτσου: γελούν μαζί του, δεν τον παίρνουν στα σοβαρά. Ο Σωκράτης ήταν ο παλιάτσος που κατάφερε να τον πάρουν στα σοβαρά. (Φρειδερίκος Νίτσε)

Γράφει η Μαρία Σκαμπαρδώνη