«Κι όμως εγώ, δεν παραδέχτηκα την ήττα, έβλεπα τώρα πόσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω» (Μ. Αναγνωστάκης)
Το αναγνωστικό και τηλεοπτικό κοινό της χώρας μας την τελευταία τριετία κατέστη δέκτης αφιερωμάτων ιστορικού περιεχομένου. Το 2020 γιορτάσαμε τα 2.500 χρόνια από την μάχη των Θερμοπυλών και την ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π. Χ.). Το 2021 ήταν αφιερωμένο στα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821.
Το 2022 είναι αφιερωμένο στα 100 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή (1922). Κείμενα και εικόνες από τα γεγονότα των παραπάνω ημερομηνιών (480 π.Χ./1821/1922) εμπλούτισαν τις γνώσεις μας, καλλιέργησαν την εθνική μας ταυτότητα, ξαναζωντάνεψαν τον υγιή πατριωτισμό μας και διεύρυναν την ιστορική μας μνήμη.
Ωστόσο όλο αυτό το πλήθος των εικόνων, των κειμένων και των ακουσμάτων προκάλεσε και δοκίμασε το εύρος των ιστορικών μας γνώσεων αλλά και της ιστορικής μας μνήμης. Κάποιες φορές νιώσαμε «υπερήφανοι» που η ιστορική μας παιδεία ήταν επαρκής για τον εθνικό μας αυτοπροσδιορισμό και για την διατήρηση της ελληνικότητάς μας.
Πολλές φορές, όμως, κυριευτήκαμε από ενοχές από την ιστορική μας άγνοια – απαιδευσία. Συνειδητοποιήσαμε, δηλαδή, πως οι αποθηκευτικοί χώροι της ιστορικής μας μνήμης «ξεθώριασαν» κι έχουν ανάγκη από μία «ιστορική ανακατασκευή». Κι αυτό γιατί κανείς δεν μπορεί να αυτοπροσδιοριστεί ως άτομο και πολίτης στη σημερινή εποχή που τρέφει τον άγονο κοσμοπολιτισμό και την ύπουλη απο-εθνικοποίηση.
«Αλλάζουν οι άνθρωποι, αλλάζουν οι καιροί, αξίες και ιδανικά εξαφανίζονται ή καλύτερα κάποιοι μεθοδικά και αθόρυβα επιδιώκουν να τα εξαφανίσουν, διαμορφώνοντας τον καινούριο άνθρωπο, τον άνθρωπο του σήμερα, χωρίς ρίζες, χωρίς ιστορία, χωρίς προσανατολισμό».(Δήμητρα Σμυρνή, Φιλόλογος, χρήστης του site Faretra)
Τα ιστορικά «τιμαλφή»
Κι αν όλα τα παραπάνω συνιστούν μία σκληρή πραγματικότητα εμείς πώς αντιδρούμε; Προσαρμοζόμαστε στην νέα τάξη πραγμάτων για να επιβιώσουμε – έτσι χωρίς ταυτότητα και ψυχή – ή αντιστεκόμαστε με άμυνα τα «τιμαλφή» της παράδοσης και της ιστορίας μας; Και ποια μπορεί να είναι αυτά τα τιμαλφή που διασώσαμε και τα συντηρήσαμε στην κιβωτό της ιστορικής μας μνήμης;
Μπορούν τα «αντικείμενα» του παρελθόντος να μάς προφυλάξουν από την διάβρωση της εποχής μας και να μάς βοηθήσουν να επιβιώσουμε στις νέες συνθήκες χωρίς να κινδυνεύουμε από μία άγονη προσκόλληση στο χθες;
Βλέποντας παλιές εικόνες και σκηνές από την φυγή των Ελλήνων από την Σμύρνη (1922) ή διαβάζοντας κείμενα σχετικά με τον ξεριζωμό των προσφύγων εστιάζουμε σε εκείνα τα απλά καθημερινά αντικείμενα που προσπάθησαν να διασώσουν από την καταστροφή.
Όχι βέβαια για να επιβιώσουν μόνον υλικά αλλά και για να επιβιώσουν ψυχολογικά και συναισθηματικά αφού αυτά τα μικροαντικείμενα – τιμαλφή ίσως ήταν η μισή ζωή τους. Ίσως – ίσως αυτά τα μικροαντικείμενα να μπόλιασαν δημιουργικά και την ζωή εκείνων των Ελλήνων, της μητέρας πατρίδας, που αρχικά τους υποδέχτηκαν με δυσπιστία ή και φόβο.
Γενικεύοντας κάπως και προβάλλοντας το ρόλο των τιμαλφών στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης και του αισθήματος της εθνικής συνέχειας σε ένα άλλο επίπεδο θα μπορούσαμε να καταγράψουμε εκείνα τα «ιστορικά τιμαλφή» που διασώσαμε από εκείνες τις εποχές και τα γεγονότα που καθόρισαν καταλυτικά την πορεία του ελληνικού έθνους.
Η προσπάθεια αυτή καταγραφής κι ανάδειξης της αξίας των «τιμαλφών» δεν υποδηλώνει την άγονη προγονολατρία μας αλλά την σταθερή απόφασή μας απελευθερωθούμε από την αγκαλιά των περασμένων «μεγαλείων» ή τους θρήνους για τις «χαμένες – αλησμόνητες» πατρίδες και να αναμετρηθούμε με το άνυδρο και σκληρό παρόν.
Τα τιμαλφή του 480 π. Χ.
Από το 480 π. Χ. (Μάχη Θερμοπυλών και ναυμαχία της Σαλαμίνας) θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε στο ιστορικό μας θησαυροφυλάκιο την αξία και την ανωτερότητα της δημοκρατίας και της ελευθερίας απέναντι στον δεσποτισμό της ανατολής. Τα τιμαλφή της μάχης των Θερμοπυλών είναι η διαπίστωση και το βίωμα πως μία πρόσκαιρη ήττα σε υλικό επίπεδο (μάχη) μπορεί να μετατραπεί σε μία παντοτινή νίκη σε ηθικό επίπεδο.
Τα τιμαλφή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας είναι πως τις νίκες σε ένα στρατό δεν τις εξασφαλίζουν ο αριθμός των στρατιωτών και των όπλων αλλά η ευψυχία, το φρόνημα και η τέχνη – τεχνική του πολέμου.
«…τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι» // «ίτε παίδες Ελλήνων…νυν υπέρ πάντων ο αγών».
Στα δύο παραπάνω παραθέματα συμπυκνώνεται όλη η βιοθεωρία των αρχαίων Ελλήνων αφού ως άτομα και πολίτες (ομόκεντροι κύκλοι) πειθαρχώντας στους νόμους διεκδικούσαν το δικαίωμα στην ελευθερία. Γι’ αυτούς η πόλη δεν ήταν κάτι «ξένο» αλλά το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτοπροσδιορίζονταν ως ελεύθεροι πολίτες και πατριώτες. Κι αυτά ήταν τα τιμαλφή τους, όπως πρέπει να είναι και τα δικά μας σήμερα.
Στα πνευματικά τιμαλφή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας (480 π .Χ.) ανήκει και η τραγωδία του Αισχύλου «Πέρσες» που μάς διδάσκει « πως η υπέρβαση του μέτρου, η αλαζονεία, η υπερφίαλη συμπεριφορά, η περιφρόνηση προς τις αρχές της ηθικής και της ιστορίας οδηγούν λαούς ολόκληρους στην καταστροφή, όταν οι ηγεμόνες προσβάλλουν τις βασικές αρχές του ιστορικού συνειδητού», (Κ. Γεωργουσόπουλος, «ΤΑ ΝΕΑ», 17/9/22).
Τα τιμαλφή του 1821
Στο βαθμό που το 1821 αποτελεί άτυπα την ληξιαρχική πράξη γέννησης του νεοελληνικού κράτους, τα τιμαλφή της ιστορικής μας μνήμης είναι πολλά. Αξιολογικά το πρώτιστο είναι η αδάμαστη θέληση για ελευθερία και το ανυπότακτο φρόνημα απέναντι σε κάθε μορφή δουλείας.
Δίπλα σε αυτά το αγωνιστικό πνεύμα χωρίς διαμεσολαβήσεις και αναφορά σε «αρχηγούς». Η «ηρωική αποκοτιά» των εξεγερμένων του ’21 ανέδειξε την προτεραιότητα της επαναστατικής δράσης έναντι της συνειδητοποίησης της ταυτότητάς μας. Οι Έλληνες, δηλαδή, αυτοπροσδιορίστηκαν εθνικά μέσα από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα δικαιώνοντας τη θέση του Όργουελ «και δεν θα συνειδητοποιήσετε αν δεν επαναστατήσετε».
Στα χρήσιμα τιμαλφή του 1821 θα μπορούσε να συμπεριληφθεί και η γνώση της διαβρωτικής παρουσίας της διχόνοιας στην ώρα του αγώνα. Η «διχόνοια η δολερή» – το εθνικό μας ελάττωμα – όχι μόνον δυσκόλεψε την απελευθέρωσή μας από τους Τούρκους (1821) αλλά δυστυχώς εξακολουθεί και σήμερα – σε όλες τις παραλλαγές της – να δημιουργεί προσκόμματα στην πολιτική και κοινωνική μας ζωή.
Στα παραπάνω τιμαλφή της ιστορικής μας μνήμης μπορεί να προστεθεί και ο τρόπος που διαχειριζόμαστε το αίσθημα της «εθνικής μας μοναξιάς» σε σχέση με την επιλογή των συμμάχων και των συμμαχιών.
Τα τιμαλφή του 1922
Τα τιμαλφή του 1922 είναι πιο ανθρώπινα και πιο γήινα αφού σχετίζονται με μία εθνική τραγωδία και με τα παρεπόμενά της: πόνο, προσφυγιά, ξεριζωμός και αίμα. Γι’ αυτό τα τιμαλφή της Μικρασιατικής καταστροφής κρύβουν πολλά διδάγματα για την εθνική μας επιβίωση. Ο ενθουσιασμός, ο μεγαλοϊδεατισμός και οι συγκυριακές συμμαχίες δεν αποτελούν πάντα και την βασική προϋπόθεση για την νίκη σε έναν πόλεμο.
Με αυτά μπορείς να κερδίσεις μάχες, όχι όμως και πολέμους. Συνακόλουθο αυτής της συνειδητοποίησης είναι πως η διαφύλαξη της εδαφικής μας ακεραιότητας και η αποτροπή κάθε επιβολής από τους γείτονές μας προϋποθέτουν συνεχή επαγρύπνηση, ετοιμότητα και αρραγές εσωτερικό μέτωπο. Η Ελλάδα ως μικρή χώρα έχει ανάγκη από ισχυρούς συμμάχους και σταθερές συμμαχίες, αλλά κι από την συνειδητοποίηση πως τα εθνικά δίκαια κάποτε θα χρειαστεί να τα υπερασπιστούμε μόνοι μας.
Ωστόσο υπάρχουν από το 1922 κι εκείνα τα ιστορικά τιμαλφή που απαλύνουν τον πόνο από την απώλεια των προγονικών μας εδαφών της Μ. Ασίας, όπου ήκμασε η φιλοσοφία και ο ορθολογισμός. Οι πρόσφυγες εμπλούτισαν την «μητέρα πατρίδα» με το δημιουργικό τους πνεύμα σε όλο το φάσμα της οικονομικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής. Τ
ο τραγούδι, ο χορός, η μαγειρική, η γλώσσα, η λαϊκή τέχνη, το εμπόριο, η λογοτεχνία κι ένα άλλο μεγάλο πλήθος τομέων της εθνικής μας ζωής μπολιάστηκαν με τα στοιχεία των προσφύγων. Οι «αλησμόνητες πατρίδες» κεντρίζουν συνεχώς την μνήμη μας και μάς παρακινούν να διασώσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που τεκμηριώνουν την συνέχεια και την ιστορικότητα του ελληνισμού.
Χωρίς μεγαλοϊδεατισμούς και άγονους εθνικισμούς οφείλουμε ως ελληνισμός να διατηρήσουμε την λαμπρότητα και την ακτινοβολία των τιμαλφών του 1922 γιατί αυτά είναι προϊόντα της «Ιωνίας Γης» που γνώρισε πολλούς κατακτητές που όλοι φιλοδοξούσαν να την κατακτήσουν «Αρταξέρξης βασιλεύς νομίζει δίκαιον τας μεν εν τη Ασία πόλεις εαυτού είναι».
Επιμύθιον
Στην αγωνία και στον αγώνα μας να επιβιώσουμε ως έθνος δεν χρειαζόμαστε μόνο τα όπλα αλλά και την μνήμη μας. Γιατί αυτή μπορεί να διασώσει την συνείδηση της ελληνικότητάς μας και να γονιμοποιήσει προς θετική κατεύθυνση τον υγιή πατριωτισμό μας.
Χωρίς την ιστορική μνήμη και τα ιστορικά τιμαλφή οι λαοί νιώθουν ανέστιοι και προσπαθούν αν ισορροπήσουν σε ασταθή ερείσματα. Τα «άρριζα έθνη» χάνονται γιατί έχασαν τα τιμαλφή της ιστορικής τους μνήμης ή δεν τα αξιοποίησαν σωστά.
*Το βιβλίο βρίσκεται και στο βιβλίο «ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ», τόμος 42.(Εκδόσεις Φ.Ι.ΛΟ.Σ, Τρίκαλα 2022).
Κείμενο: Ηλίας Γιαννακόπουλος – Φιλόλογος, email: [email protected], ΙΔΕΟπολις
Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Κάπλα
