Ένα κείμενο με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου «Οι Έλληνες στο Χόλιγουντ την εποχή του βωβού κινηματογράφου» που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ την Κυριακή 10/1/2021.
Η περιπέτεια της αναζήτησης των Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική που έμπλεξαν στα γρανάζια του κινηματογράφου στα πρώιμα χρόνια του, ξεκίνησε πολλά χρόνια πριν, όταν διάβασα το βιβλίο του Terry Ramsaye «Ένα Εκατομμύριο και μια νύχτες». Ένα κλασσικό βιβλίο για την ιστορία του κινηματογράφου που κυκλοφόρησε το 1926.
Εκεί, με έκπληξη, είδα να αναφέρει πως οι Έλληνες στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούσαν την μεγαλύτερη «αμιγή φυλετική ομάδα μεταξύ των ανθρώπων του θεάματος». Κι αυτό το στήριζε σε μια έρευνα που είχε γίνει το 1920 και διαπίστωνε πως από τις 14 χιλιάδες αίθουσες κινηματογράφου οι 1400 ανήκαν σε Έλληνες! Πολύ εντυπωσιακό στοιχείο που ανέτρεπε τον μύθο για τους λούστρους και τους λαντζέρηδες.
Έτσι μπήκε το μικρόβιο της ανακάλυψης αυτών των τολμηρών πρωτοπόρων της νέας τέχνης που δυστυχώς αγνοούσαμε. Ακολούθησε μια έρευνα, όχι ιδιαίτερα συστηματική και με μεγάλες δυσκολίες καθώς σχετική βιβλιογραφία δεν υπήρχε και ή έρευνα σε πρωτογενείς πηγές ήταν πολύ δύσκολη λόγω απόστασης.
Το πρώτο «διαμάντι» αυτής της έρευνας ήταν η αποκάλυψη του Αλέξανδρου Πανταζή. Ενός παιδιού από την Άνδρο που σε ηλικία 9 χρόνων, εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα, μπάρκαρε και μετά από πολλές περιπέτειες έφτασε στην Αμερική και κατέληξε να γίνει ένας από τους μεγιστάνες του θεάματος. Κατάφερε να έχει υπό τον έλεγχό και τον προγραμματισμό σε πάνω από 100 αίθουσες.
Η περιπέτεια του Αλέξανδρου Πανταζή με το πρόωρο τραγικό τέλος περιελήφθη στο βιβλίο μου «Ο Μετανάστης Κινηματογράφος» που κυκλοφόρησε το 2003 από το Νεανικό Πλάνο. Μου έμενε να ανακαλύψω τους Έλληνες των υπόλοιπων 1300 αιθουσών!
Μέχρι τη στιγμή που… ο Πανταζής συνάντησε τον Θανάση Λυμπέρη! Για την ακρίβεια αυτή η «συνάντηση» έγινε όταν ο Φώντας Λάδης, που είχε στα χέρια του το αρχείο του Θ. Λυμπέρη, μου ζήτησε να συμπεριλάβει την ιστορία του Πανταζή στο υπό έκδοση βιβλίο του.
Το κεφάλαιο «Πανταζής» συμπληρώθηκε με τα νέα στοιχεία, που στο μεταξύ είχα συγκεντρώσει, αλλά και με ένα νέο υποκεφάλαιο καθώς διαπίστωσα πως στις ΗΠΑ υπήρχε ένα διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για τις μοναδικές αίθουσες που είχε χτίσει το αμόρφωτο παιδί από την Άνδρο και αποτελούσαν πλέον πολύτιμο στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αμερικής.
Αλλά ο Λυμπέρης και ο Πανταζής αποτελούσαν τις δυο άκρες αυτής της μυθικής περιπέτειας. Σε αντίθεση με τον Πανταζή, που σκαρφάλωσε με θράσος στην κορυφή, ο Λυμπέρης ήταν ο φτωχοδιάβολος που ποτέ δεν επεδίωξε να κάνει καριέρα. Πήγαινε να παίξει στο Χόλιγουντ γιατί απλά εκεί το μεροκάματο ήταν μεγαλύτερο!
Ανάμεσα στους δυο, τι υπήρχε;
Έτσι ξεκίνησε μια νέα, ταχύρυθμη αυτή τη φορά, προσπάθεια να βρεθούν όλοι οι Έλληνες που μπλέχτηκαν στα γρανάζια του κινηματογράφου αυτά τα πρώιμα χρόνια. Όχι μόνο οι αιθουσάρχες αλλά και οι ηθοποιοί, οι παραγωγοί, οι τεχνικοί.
Το ευτύχημα ήταν πως τώρα όλα τα κινηματογραφικά έντυπα της Αμερικής, και δεν είναι λίγα, είχαν ψηφιοποιηθεί και ήταν διαθέσιμα διαδικτυακά. Αλλά αυτό από μόνο του δεν αρκούσε. Πολλές φορές χρειάστηκε ένα είδος αστυνομικής έρευνας για ν’ ανακαλύψουμε, για παράδειγμα, ποιός «Τέλεγκαν» είναι Έλληνας καθώς υπήρχαν τρεις που διεκδικούσαν αυτή την καταγωγή. Ο Λου, ο Μάικ ή ο Πώλ;
Η μεγάλη συνέντευξη που είχε εξασφαλίσει ο Φώντας Λάδης από τον Θανάση Λυμπέρη, στάθηκε πολύτιμος βοηθός. Γιατί αλλιώς πως να βρεις πως πίσω από το ψευδώνυμο Λου Ντουέλο «κρύβεται» ο Ηλίας Παυλόπουλος από τον Πύργο Ηλείας και ο Ουίλιαμ Νικλ δεν είναι άλλος από τον Βασίλη Νικολόπουλο από το Αίγιο;
Η πιο μεγάλη όμως συνεισφορά του Θανάση Λυμπέρη ήταν η αναφορά του, έστω και ασαφής, σε έναν «Μήτσουρα». Με αφορμή αυτό καταφέραμε να εντοπίσουμε τον Δημήτριο Ιωάννου Μήτσουρα, τον πρώτο Έλληνα επαγγελματία ηθοποιό του Χόλιγουντ με παρουσία σε πάνω από 30 ταινίες!
Έναν ηθοποιός που ο ερχομός του ομιλούντος τον έβγαλε έξω από το σύστημα του Χόλιγουντ λόγω γλώσσας. Συνέχισε παίζοντας στους ελληνικούς θιάσους.
Παρά τη βοήθεια του Λυμπέρη αλλά και άλλων πηγών, δεν λύθηκαν όλα τα μυστήρια. Για παράδειγμα δεν μάθαμε ποτέ το ελληνικό όνομα της όμορφης Ρίτα Καρίτα. Μια κοπέλα που ξεκίνησε ως πράκτορας της αστυνομίας, συνέχισε ως χορεύτρια στο Μπρόντγουεϊ, έλαμψε σαν διάττοντας αστέρας στο Χόλιγουντ και μετά εξαφανίστηκε για πάντα!
Για άλλους, δεν υπήρξε δυσκολία γιατί η μεγάλη τους επιτυχία δεν άφηνε τίποτα κρυφό. Όπως η περίπτωση του Ιωάννη Πίκουλα που με το όνομα Jack Pierce αναδείχθηκε ο κορυφαίος στο χώρο του κινηματογραφικού μακιγιάζ.
Η μανία των Ελλήνων, λόγω των διακρίσεων, να αμερικανοποιούν τα ονόματά δυσκόλεψε πολύ το έργο της ανεύρεσης των Ελλήνων αιθουσαρχών. Τελικά εντοπίστηκε σχεδόν το σύνολό τους, πάνω από 150. Στο βιβλίο «Οι Έλληνες στο Χόλιγουντ» παρουσιάζονται μόνο οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις γιατί και μόνο η παράθεση των ονομάτων τους θα απαιτούσε τουλάχιστον 100 ακόμα σελίδες.
Στους σημαντικές επιτυχίες αυτής της έρευνας εντάσσεται η αποκάλυψη του Αντώνη Ξυδιά. Του παιδιού που ξεκίνησε από λούστρος στους δρόμους της Νέας Υόρκης για να γίνει ο μοναδικός Έλληνας παραγωγός την εποχή του βωβού. Από το 1920 μέχρι το 1931 παρήγαγε πάνω από 100 ταινίες. Ειδικεύτηκε στις ταινίες γουέστερν χαμηλού προϋπολογισμού και ανέδειξε πολλούς νέους καλλιτέχνες.
Κάπως έτσι η έρευνα για το βιβλίο ολοκληρώθηκε αλλά δεν τέλειωσε! Από τη στιγμή που είχαμε τα ονόματα των ηθοποιών και τις ταινίες που έπαιξαν, θελήσαμε να τους δούμε «εν δράσει». Έργο ακόμα πιο δύσκολο καθώς το 80 με 85% των ταινιών του βωβού κινηματογράφου έχει χαθεί για πάντα.
Με τα αποσπάσματα, που δύσκολα συγκέντρωσα, έφτιαξα την πρώτη μορφή μιας ταινίας που εν καιρώ, ελπίζουμε, να ολοκληρωθεί.
Άρθρο για τον Δ. Μήτσουρα , Docville 28.7.2019 και ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ 02.08.2019
Άρθρο για τον Αλέξανδρο Πανταζή, DocVille 13.01.2019
του Νίκου Θεοδοσίου