Πολιτισμική και Ιστορική Μνήμη

Πολιτισμική και Ιστορική Μνήμη

Λαός που δεν γνωρίζει το παρελθόν του, δεν μπορεί να οικοδομήσει το μέλλον του…

Τις μέρες αυτές Θεσσαλονικείς τίμησαν συμπολίτες τους, νεκρούς και επιζώντες του Ολοκαυτώματος, με αφορμή τη συμπλήρωση 71 χρόνων από τη μέρα που στον παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό σφύριζε το πρώτο τρένο του θανάτου για το Άουσβιτς με 2.800 Εβραίους της πόλης στοιβαγμένους σε σφραγισμένα εμπορικά βαγόνια.

Έγινε μια πορεία μνήμης, όπως διάβασα και μία εκδήλωση στην οποία ένας από τους ομιλητές τόνισε μεταξύ άλλων ότι «η ανάδειξη της τιμωρημένης μνήμης – αλήθειας για την πόλη μας δεν είναι μία άγονη παρελθοντολογία, ούτε απλώς ζήτημα ηθικής αποκατάστασης.

Είναι ανάχωμα πολιτικό όπλο ενάντια στη ναζιστική πανούκλα της Χρυσής Αυγής…», υπενθυμίζοντας αυτό που είχε γράψει ο επιζών του Ολοκαυτώματος Ελί Βιζέλ: «ο δήμιος σκοτώνει πάντα δύο φορές, τη δεύτερη με τη λήθη». Και η αλήθεια είναι ότι στην Πλατεία Ελευθερίας υπάρχει μόνο ένα διακριτικό μνημείο του ολοκαυτώματος. Όπως ελάχιστα υπάρχουν στην πόλη που να θυμίζουν την παρουσία των Εβραίων.

politismikimnimi1
Τη δεκαετία του ΄80, αλλά και αργότερα μέχρι τις μέρες μας, στη Θεσσαλονίκη πολλά είχαν γραφεί στον τοπικό Τύπο, αλλά και ειπωθεί σε δημόσιες εκδηλώσεις για την αναγκαιότητα αναπαλαίωσης και αξιοποίησης των εξαιρετικών αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων της οδού Β. Όλγας.

Αναφερόμαστε στα αρχοντικά στην παλιά συνοικία των Εξοχών, που κτίστηκαν στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα και μαρτυρούν την ιστορία μιας Θεσσαλονίκης ευημερούσας, εκλεπτυσμένης, κοσμοπολίτικης. Δεκαετίες πέρασαν μέσα στα χρονοβόρα γρανάζια της γραφειοκρατίας για να βρεθούν λύσεις για την αποκατάστασή τους.

Και το ερώτημα είναι εύλογο: γιατί αυτές οι «μαρτυρίες του παρελθόντος», αλλά και άλλα ιστορικά αποτυπώματα είναι τόσο σημαντικά ώστε να χρειάζεται να προστατευτούν; Είναι αξίες όπως η εξαιρετική αισθητική, τα οικονομικά οφέλη και οι ιστορικές καταβολές που επιβάλλουν να διατηρηθεί η πολιτιστική κληρονομιά σ΄ έναν τόπο; Ή είναι κάτι βαθύτερο, μια συμβολική αξία που την καθιστά συνακόλουθο της ιστορίας;

Όταν μιλάμε για την ιστορική μνήμη μιας ομάδας εννοούμε όλες εκείνες τις πνευματικές διεργασίες που καταλήγουν σε συμπεράσματα και ερμηνείες ιστορικών γεγονότων άξιων λόγου. Η ιστορική μνήμη είναι μια σχετικά πρόσφατη ιστοριογραφική αντίληψη η οποία ορίζεται από τη συνειδητή προσπάθεια των κοινωνικών ομάδων να συνδεθούν με το παρελθόν τους, είτε πραγματικό, είτε φανταστικό.

Μ΄ άλλα λόγια η συνειδητή προσπάθεια των ομάδων οδηγεί σε μια συλλογική ιστορική μνήμη, που γεννιέται μέσω της μεμονωμένης ή προσωπικής μνήμης κάθε ατόμου. In extremis οι μνήμες είναι όσοι και οι άνθρωποι. Οι ομοιότητες, τα σημεία επαφής της κάθε μιας με την άλλη διαμορφώνουν τη συλλογική, ποικιλόμορφη, ετερογενή μνήμη, που προσδιορίζει και την ιστορική.

Η ανθρωπότητα πάντα προσπαθούσε να εκφράσει τα συναισθήματα και τις προσδοκίες της μέσα από μνημεία και έργα τέχνης τα οποία, με την πάροδο του χρόνου, αποτελούν την πολιτιστική κληρονομιά που προστατεύεται ώστε να διαφυλαχθεί και να διατηρηθεί η συλλογική μνήμη των λαών. Τα πολιτιστικά αγαθά γίνονται τεκμήρια που μαρτυρούν τις διαδικασίες για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, ενώ συγχρόνως μας προσκαλούν να καταβάλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια για να συνεχίσουμε να την αναδεικνύουμε.

Ως εκ τούτου η πολιτιστική κληρονομιά δεν ανήκει αποκλειστικά στην κοινότητα στην οποία βρίσκεται, αλλά στην πολιτεία, σ΄ όλη την ανθρωπότητα. Κάθε μεμονωμένη δημιουργική ή ιστορική έκφραση μιας κοινότητας αποτελεί μέρος των πολλών εκφράσεων του κοινωνικού συνόλου. Και είναι ακριβώς τα οικουμενικά χαρακτηριστικά της πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία συσχετίζεται με την ιστορική ταυτότητα και υλοποιεί την ιδέα για το πώς η κοινωνία αναγνωρίζει τον εαυτό της.

Κατά αυτήν την έννοια η πολιτική τάση που βρίσκεται εγγύτερα σ΄ αυτήν τη θέση είναι ο διεθνισμός, μια πολιτική τάση που εστιάζεται στην ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων σε επιστημονικό, κοινωνικό, οικονομικό επίπεδο. Ο όρος κοσμοπολιτισμός προέρχεται από την αντίληψη ότι ο κόσμος είναι μια Πολιτεία του Κόσμου χωρίς εθνικές διακρίσεις.

Η κοινωνική συνοχή μπορεί να συσταθεί με τον συμμερισμό των ίδιων κοσμοθεωριών για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της κοινότητας. Το ερώτημα «ποιοί είμαστε και πού πάμε» είναι το ζήτημα που διαταράσσει την «ψυχή» των λαών και, ως εκ τούτου, ιδεολογικές διαφορές στην προσπάθεια ν΄ απαντηθεί αυτό το ερώτημα μπορεί να κλονίσει την κοινωνική συνοχή και σε ακραίες περιπτώσεις να φέρει τον κοινωνικό διχασμό.

politismikimnimi2
«Έχετε εντάξει σε αυτήν τη λίστα κάτι που είναι ανεπίτρεπτο ιστορικά. Έχετε εντάξει σε αυτήν τη λίστα, την έκταση του Σκοπευτηρίου Καισαριανής, 99 στρεμμάτων, φοβερής και τρομακτικής ιστορικής μνήμης για τον τόπο. Αυτή η έκταση δεν ξεπουλιέται. Είναι μεγάλο ατόπημα ότι την εντάξατε σε αυτή τη λίστα.»

Αυτή ήταν η δήλωση της βουλευτή Θ. Φωτίου του ΣΥΡΙΖΑ με αφορμή την πρόσφατη δημοσίευση του καταλόγου των αγαθών και των δημόσιων εκτάσεων που πρόκειται να πωληθούν σε ιδιώτες, μια τροπολογία που επιβάλλονται από το ΔΝΤ. Αυτή η λίστα περιλαμβάνει το Σκοπευτήριο της Καισαριανής, που έχει εξέχοντα ιστορικό συμβολισμό, γιατί εκεί εκτελέστηκαν πάνω από 600 Έλληνες αντιστασιακοί κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής.

Ανάλογα παραδείγματα έχουν καταγραφεί στη Θεσσαλονίκη. Ο δήμος Θεσσαλονίκης, για παράδειγμα, παρά τα επίμονα αιτήματα της αντιπολίτευσης και κινήσεων πολιτών, αρνούνταν πεισματικά να αποδώσει φόρο τιμής, με την ονοματοδότηση ενός δρόμου ή την κατασκευή ενός μνημείου, στον δολοφονηθέντα από τη χούντα των συνταγματαρχών Γιάννη Χαλκίδη. Ακόμη ο δήμος Θέρμης αρνείται να αναπαλαιώσει ένα τέμενος στην περιοχή του, φοβούμενος αντιδράσεις φορέων παρότι και τα τεμένη αποτελούν πολιτιστική κληρονομιά της πόλης.

Δυστυχώς, δεν υπάρχει η πολιτική βούληση για μια συμβιβαστική ιστορία, για να αποκατασταθούν ιστορικές αδικίες, ούτε η πρόθεση από την πλευρά του πολιτικού κόσμου να διαχειριστεί τοποθεσίες με συμβολική σημασία μέσω μιας θεσμικής αναγνώρισης και της κατάλληλης νομοθεσίας. Η αξίωση των νόμων περί της ιστορικής μνήμης θα πρέπει να είναι η θεσμική προστασία των ιστορικών γεγονότων.

Η διαδικασία ανασύνθεσης αυτών των γεγονότων πρέπει να είναι σαφής, πλήρης, διαφανής και όχι μεροληπτική, κομματική, δημαγωγική. Η ιστορική Αλήθεια πρέπει να συμβαδίζει με την Ιστορία.

Προφανώς ένας νόμος δεν μπορεί να εκπληρώσει το σκοπό αυτό, αλλά θέτει τη βάση για να καθοριστεί μιας εύστοχη πολιτική που θα εξυπηρετεί αυτόν το στόχο. Με άλλα λόγια δεν είναι αρκετή η ποινικοποίηση ακροδεξιών ιδεολογιών, οι ο οποίες πεισματικά αρνούνται το ολοκαύτωμα, καθότι το σημαντικότερο είναι να δημιουργηθούν συνθήκες στο χώρο της παιδείας που θα περιορίζουν το μορφωτικό έλλειμμα και ιδιαίτερα την απουσία ιστορικής γνώσης.

Οι καθεστηκυίες πολιτικές δυνάμεις σε κάθε χώρα-έθνος, οι πολιτικές δηλαδή establishment, έχουν την τάση να παρεμβαίνουν στον καθορισμό των συνθηκών διαμόρφωσης της επίσημη μνήμης και ως εκ τούτου της συλλογικής. Οι ίδιες δυνάμεις, που διαμορφώνουν το εκάστοτε πολιτικό σύστημα, έχουν κάθε συμφέρον να κατασκευάζουν μία κεντρική ιδεολογία που θα ενοποιεί την κοινότητα.

Έτσι προκειμένου να εξυπηρετήσουν αυτό το στόχο τους αφενός αγνοούν ιστορικά γεγονότα που είναι άβολα και αφετέρου διαμορφώνουν δόγματα που είναι υπέρ τους. Όμως αυτή η επιλεκτική μνήμη ενός λαού, που ισοδυναμεί με έλλειψη μνήμης, είναι ό,τι χειρότερο διότι εμποδίζει αυτόν το λαό να μάθει τα λάθη του παρελθόντος, να διδαχθεί από αυτά, να ερμηνεύσει το παρόν και να σχεδιάσει το μέλλον του.

Οι πιο πετυχημένες περιπτώσεις ιστορικών συνειδήσεων είναι αυτές που συνδυάζουν την ειλικρινή πρόθεση από την πλευρά των θεσμών, δηλαδή της πολιτείας να ριχθεί φως σε ιστορικές ασάφειες και τη δυνατότητα εκ μέρους της κοινότητας να στοχαστεί, δηλαδή να σκεφτεί όσο μπορεί πιο αντικειμενικά για την παρουσία της στην Ιστορία.

Υπό αυτή την έννοια, όπως η εκπαίδευση είναι ένα δημόσιο δικαίωμα, η επιδίωξη της ιστορικής συνείδησης είναι μια προσωπική υποχρέωση. Εκεί όπου οι φορείς απουσιάζουν, το άτομο ή η κοινότητα θα πρέπει να παρεμβαίνουν για να αποφευχθεί η κακή διαχείριση της μνήμης.

Έτσι, όχι μόνο καθιερώνεται η άμεση και συμμετοχική δημοκρατία, αλλά η κοινωνικές δυνάμεις καθορίζουν την προστασία και διαμόρφωση της πολιτιστικής κληρονομιάς της, είτε αυτή είναι υλική είτε άυλη. Η πολιτιστική κληρονομιά ανήκει στην ανθρωπότητα και εμείς έχουμε την ευθύνη να μην αφήσουμε καμία από τις εκφράσεις της να πέσει στη λήθη του χρόνου.

Φωτογραφία άρθρου: Memoria Storica, Άννα Μαρία Παπαλίνι

Αλεσσάντρο Παναγιώτης Νεράντζης
Μεταπτυχιακός φοιτητής του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης
Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς

[email protected]

Thessaloniki Arts and Culture

Διαβάστε επίσης

Close