Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος Έλληνας ηγέτης του 20ου αιώνα. Σε πολιτικό επίπεδο, εξέφρασε την προσπάθεια για εθνική ολοκλήρωση, σε αντίθεση με το Παλάτι, τη φιλομοναρχική παράταξη. Το Παλάτι και ολόκληρη η φιλομοναρχική παράταξη εξέφρασαν τον εθνικό συντηρητισμό της Παλαιάς Ελλάδας.

Την ίδια εποχή και το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα θα χαρακτηριστεί από δύο διαφορετικές προσεγγίσεις: αυτή της Φεντερασιόν και του Μπεναρόγια που θα επιβληθούν επί του νεαρού ελλαδικού κινήματος (παρότι ο Μπεναρόγια θα διαγραφεί το ΄23 ως «πράκτορας του ταξικού εχθρού«) και η προσέγγιση των σοσιαλιστών που προέρχονταν από τον ελληνισμό της Ανατολής, όπως ο Σμυρνιός Δημήτρης Γληνός και ο Τραπεζούντιος Γεώργιος Σκληρός. Οι δύο αυτοί σημαντικοί διανοούμενοι, με τα άρθρα τους από το 1908, θα προειδοποιήσουν ότι η ουσιαστική ανάπτυξη των κοινωνικών αγώνων θα επιτευχθεί μόνο με τη διάλυση της απολυταρχικής νεοτουρκικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας .

Eίναι γνωστή η αποφασιστική συμβολή του Ελ. Βενιζέλου στην πορεία για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών, τη συμμετοχή στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία τοποθέτησε την Ελλάδα στο πλευρό το νικητών και τέλος τη συνθήκη των Σεβρών, η οποία ικανοποιούσε μεγάλο μέρος των αιτημάτων των αλύτρωτων της καθ’ ημάς Ανατολής. Αυτός ήταν ο Βενιζέλος που διπλασίασε την Ελλάδα και δημιούργησε τις συνθήκες για την ενσωμάτωση στο ελεύθερο κράτος της Ανατολικής Θράκης και της Ιωνίας. Όμως υπάρχει και η σκοτεινή πλευρά του ανδρός. Ποιος είναι όμως ο «άγνωστος» όμως Βενιζέλος, αυτός ο οποίος αποτελείται από ένα σύνολο αποφάσεων και πράξεων που αύξησαν τις προϋποθέσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής και οδήγησαν στην περιθωριοποίηση των ελληνικών προσφυγικών πληθυσμών;

Τα πρώτα λάθη
Ξεκινώντας το μικρασιατικό εγχείρημα, ο Βενιζέλος έκανε δύο βασικά λάθη: τοποθέτησε κατ΄αρχάς ως αρμοστή στη Σμύρνη τον Στεργιάδη, άνθρωπο των Βρετανών, ο οποίος υπήρξε ο κακός δαίμονας των Μικρασιατών και παρ’ όλες τις εκκλήσεις τους για αντικατάσταση, επέμενε στην αρχική του απόφαση, την οποία -όλως περιέργως- αποδέχτηκαν και σεβάστηκαν οι βασιλικοί διάδοχοί του. Το δεύτερο βασικό λάθος του υπήρξε η υποτίμηση του ποντιακού κινήματος, ενός δυναμικότατου ελληνικού ένοπλου και πολιτικού κινήματος που δρούσε στη βόρεια Μικρά Ασία και απειλούσε άμεσα τις γραμμές εφοδιασμού των Κεμαλικών.

Οι Έλληνες του Πόντου είχαν διατυπώσει από νωρίς το αίτημα δημιουργίας δεύτερου ελληνικού κράτους στις νότιες παραλίες της Μαύρης Θάλασσας, ως μοναδική δυνατότητα επιβίωσης του ελληνισμού στη γενέθλια γη. Τον Οκτώβριο του 1917 ο Κ. Κωνσταντινίδης, ένας από τους ηγέτες του ποντιακού κινήματος και πρόεδρος της δυναμικής οργάνωσης της Μασσαλίας είχε ενημερώσει τον Βενιζέλο. Στον Πόντο, όπου κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Τούρκοι είχαν προβεί σε γενοκτονία του ελληνικού πληθυσμού, δρούσε ένα δυναμικό αντάρτικο ελληνικό κίνημα, το οποίο αριθμούσε σε 18.000 άντρες. Το αίτημα των Ποντίων ήταν η ενίσχυση των ανταρτών κατά το υπόδειγμα του Μακεδονικού Αγώνα.

Το Ποντιακό Ζήτημα
Ο Βενιζέλος, παρότι αρχικά αμφιταλαντεύτηκε, επέλεξε να αγνοήσει τα αιτήματα των Ποντίων και να υποστηρίξει στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης στο Παρίσι το Δεκέμβριο του 1918, την ενσωμάτωση του Πόντου στην Αρμενία. Μια θέση που εξόργισε τους Έλληνες του Πόντου και τις ποντιακές οργανώσεις, οι οποίες με επικεφαλής το μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο προσπάθησαν να παρέμβουν αυτοτελώς στις Συνδιασκέψεις Ειρήνης προωθώντας το αίτημα δημιουργίας Ελληνικού Κράτους στον Πόντο.

Ο Βενιζέλος συνέχισε την πολιτική του και στις 4 Φεβρουαρίου του 1919 δήλωσε στον Αμερικανό πρόεδρο Ουίλσον ό,τι παρότι οι Έλληνες του Πόντου επιθυμούσαν την ανεξαρτησία, αυτός αντιτάχθηκε απόλυτα. Επίσης σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Sunday Times, δήλωσε ότι δέχεται να συμπεριληφθεί ο Πόντος στην Αρμενία. Σφοδρή υπήρξε η αντίδραση των ποντιακών οργανώσεων. Το υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα κατακλύστηκε από τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας. Από τη Μασσαλία, το Λονδίνο, το Αλγέρι, τη Νέα Υόρκη κ.ά. οι ποντιακές οργανώσεις κατήγγειλαν «την προβαλλόμενη ιδέα καθ’ ην η πατρίς ημών φέρεται περιλαμβανομένη εντός μέλλοντος αρμενικού κράτους.»

Ως αποτέλεσμα των αντιδράσεων άλλαξε η πολιτική της κυβέρνησης. Απεστάλησαν στον Πόντο και στον Καύκασο ο συνταγματάρχης Δ. Καθενιώτης και ο Ι. Σταυριδάκης για να εκτιμήσουν την κατάσταση. Ο Βενιζέλος φαίνεται να αποδέχεται εν μέρει τα ποντιακά σχέδια, επιτρέποντας τη δημιουργία ειδικού ποντιακού σώματος στον ελληνικό στρατό, ώστε μελλοντικά να μπορεί να αποσταλεί στον Πόντο. Όμως, ακόμα και τότε ήταν ορατή η αποστασιοποίηση του Βενιζέλου από το Ποντιακό Ζήτημα το  οποίο δεν το ενέτασσε στα ευρύτερα εθνικά σχέδια. Στο απόρρητη έγγραφο που φέρει την υπογραφή του, ο αγώνας για την χειραφέτηση του ποντιακού ελληνισμού δεν αντιμετωπίζεται ως μέρος του ευρύτερου εθνικού ζητήματος αλλά ως «αγών των Ποντίων».

Η αποστασιοποίηση του Βενιζέλου
Οι Πόντιοι συνέχισαν να επιζητούν την ελλαδική βοήθεια και να απαιτούν την αποστολή ελληνικού στρατού στον Πόντο. Για το σκοπό αυτό είχαν συγκεντρώσει τους απαιτούμενους πόρους για τη χρηματοδότηση της επιχείρησης. Βασικό επιχείρημά τους ήταν ότι οι αντάρτικες ποντιακές δυνάμεις, θα μπορούσαν να αποκόψουν τις γραμμές εφοδιασμού των κεμαλικών από τους σοβιετικούς.

Το Νοέμβριο του 1919 οι Βρετανοί απέρριψαν σχέδιο αποστολής του ποντιακού τμήματος του ελληνικού στρατού στο Βατούμι και τη συγκρότηση επί τόπου ποντιακού στρατού. Ο Ελ. Βενιζέλος, με αφορμή τη βρετανική άρνηση επανήλθε στις απορριπτικές του θέσεις και επαναμετάθεσε το Ποντιακό Ζήτημα στο πλαίσιο του Αρμενικού. Η στάση αυτή προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση της Εθνοσυνέλευσης του Πόντου.

Στις 31 Ιουνίου 1919, ο Χρύσανθος, με υπόμνημά του προς το Βρετανό πρωθυπουργό, ζήτησε ενίσχυση του ποντιακού κινήματος. Πρότεινε τη διάθεση ποντιακών ταγμάτων, τα οποία μαζί με Αμερικανούς θα αναλάμβαναν να διατηρήσουν την τάξη στον Πόντο. Η γενικότερη όμως στάση των συμμάχων ήταν αρνητική. Το Νοέμβριο του 1919 ο συνταγματάρχης Δ. Καθενιώτης πρότεινε, ανεπιτυχώς, στο Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα να αποσταλεί στο Βατούμι το Τάγμα Ποντίων που είχε δημιουργηθεί στα πλαίσια του ελληνικού στρατού.

Τον Ιανουάριο του 1920 επανέλαβε τις προτάσεις του στο Βρετανό Αρμοστή του Βατούμι για μια ελληνοβρετανική επέμβαση κατά των Τούρκων εθνικιστών και των μπολσεβίκων. Ο Καθενιώτης πρότεινε την απόβαση στην Τραπεζούντα των ποντιακών ταγμάτων, που είχαν δημιουργηθεί στα πλαίσια του ελληνικού στρατού, ώστε να δημιουργηθεί μια μικρή ελεύθερη περιοχή όπου θα κατέφευγαν οι Έλληνες από τη Ρωσία που καταδιώκονταν από τους μπολσεβίκους. Επιπλέον, το απόσπασμα αυτό ενισχυμένο, θα μπορούσε να αναχωρήσει στο εσωτερικό γύρω από το Ερζιγκιάν, ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα του αρμενικού στρατού από τους Τούρκους.

«Απλη­ρο­φόρητος στο ζήτημα του Πόντου»

Η δήλωση αυτή του Ελ. Βενιζέλου προκάλεσε την άμεση αντίδραση της Εθνοσυνέλευσης του Πόντου. Σε τηλεγράφημα που στάλθηκε από το Βατούμι στις 8 Ιανουαρίου 1920 στον Έλληνα πρωθυπουργό αναφέρονταν:

Οι ελληνοαρμενικές διαφωνίες και η νέα βασιλική κυβέρνηση

Με τα τις εκλογές του Νοεμβρίου του ’20, οι φιλομοναρχικοί ακολούθησαν μια αντιπαραγωγική πολιτική, με την οποία διέρηξαν τις σχέσεις με το συμμαχικό μέτωπο, μετέτρεψαν το κεμαλικό κίνημα σε συνομιλητή των μεγάλων δυνάμεων, υπονόμευσαν τα κινήματα των Ελλήνων της Ανατολής, εγκατέλειψαν τελείως το Ποντιακό Ζήτημα  και εν τέλει αποφάσισαν τον Ιούλιο του 1922 να εγκαταλείψουν τη Μικρά Ασία -χωρίς να βρουν την κατάλληλη ευκαιρία να το πράξουν- απαγορεύοντας παράλληλα την αποχώρηση των χριστιανικών πληθυσμών απ’ αυτήν.

Οι εκλογές του ’20, η εκτίμηση Καζαντζάκη και η άποψη Βενιζέλου
Ένα από τα τραγικά λάθη του Βενιζέλου ήταν η προκήρυξη εκλογών εν μέσω πολέμου. Στις 14 Νοεμβρίου 1920 στην κυβέρνηση ανέβηκε η αντιβενιζελική  φιλοβασιλική παράταξη με τις ψήφους των Τούρκων της Μακεδονίας και των άλλων εθνικών μειονοτήτων. Η συμπαγής ψήφος των Τούρκων, των Εβραίων, των βουλγαροφρόνων κ.ά έδωσαν τη νίκη στους αντιβενιζελικούς, οι οποίοι πολιτεύτηκαν με αντιπολεμικά συνθήματα, συγκροτώντας μια ανίερη συμμαχία με τους Ελλαδικούς κομμουνιστές.

Η τεράστια ευθύνη του Βενιζέλου ήταν ότι παραγνώρισε την αναγκαία προϋπόθεση για την εθνική ολοκλήρωση: Τον έστω και με τη βία εξαναγκασμό της Παλαιάς Ελλάδας να πάρει μέρος στην προσπάθεια και να καταβάλει τις απαιτούμενες θυσίες. Όπως γράφει ο Γ. Βεντήρης: «Διότι η πλειοψηφία του λαού της Παλαιάς Ελλάδας, συστηματικώς εξαπατηθείσα, παραγνώριζε κατά βάση την πραγματικότητα… Δύο το πολύ εκατομμύρια προσώπων του παλαιού κράτους έκριναν την τύχη έξη εκατομμυρίων Ελλήνων των Νέων Χωρών και του αλύτρωτου Γένους.«

Στα μεγάλα ιστορικά αινίγματα εντάσσονται τα κίνητρα του Βενιζέλου για προκήρυξη εκλογών. Οι οπαδοί του υποστηρίζουν ότι πίστευε πως θα κερδίσει, ως επιβράβευση για τις μεγάλες επιτυχίες που κατάφερε στο διπλωματικό τομέα. Οι αντίπαλοί του ισχυρίζονται ότι ήταν μια συνειδητή απόφαση για εύσχημη αποχώρηση από την πολιτική σκηνή, ώστε να απεκδυθεί από κάθε ευθύνη πιθανής κακής εξέλιξης στο μικρασιατικό.

Πάντως ο Νίκος Καζαντζάκης, συνεργάτης του Βενιζέλου, σε επιστολή του το Δεκέμβριο του 1921, υποστηρίζει ευθέως ότι έκανε τις εκλογές γνωρίζοντας ότι θα τις χάσει. Γράφει: “…άνθρωπος που μ’ επανάσταση κατάλαβε την αρχή και δικτατορικώς κυβέρνησε τόσα χρόνια Πώς και Γιατί; θυμήθηκε το σύνταγμα και ενέργησε εκλογές αφού τόξερε πως θα χάσει…. ή μη και δεν τόξερε; …. αμ τότε ίντα διάολο υπεράνθρωπος έτονε…. να μη γνωρίζει τα γύρω του!….” (Αρχείο Κώστα Τριαρίδη).

Βέβαια να λάβουμε υπ’ όψιν ότι εκείνη την εποχή ο Καζαντζάκης είχε  υιοθετήσει φιλομπλσεβικικές απόψεις που τον έκαναν ιδιατέρως κριτικό προς την πολιτική Βενιζέλου.  Η εκτίμηση του Καζαντζάκη ισχυροποιείται με τη στάση Πόντιου Πιλάτου που κράτησε ο Βενιζέλος απέναντι στη Μικρασιατική Άμυνα, η οποία τον κάλεσε να μπει επικεφαλής ενός κινήματος σωτηρίας του μικρασιατικού ελληνισμού, τη στιγμή που είχε γίνει αντιληπτό ότι η φιλομοναρχική κυβέρνηση αναζητούσε τον τρόπο απαγκίστρωσης από τη Μικρά Ασία. Δεν αποδέχτηκε τον προτεινόμενο ρόλο και απόφυγε να συμβουλεύσει τους Μικρασιάτες για το σκόπιμο της ένοπλης αντιμετώπισης στην περίπτωση επαναφοράς του τουρκικού καθεστώτος στη Σμύρνη.

Ο ίδιος ο Βενιζέλος σε επιστολή του προς τον Βεντήρη έδινε την εξής εξήγηση για την προκήρυξη των εκλογών του Νοεμβρίου του ‘20: «Όταν υπέγραψα τη Συνθήκη των Σεβρών, έκρινα ότι δεν είχα πλέον καμιά δικαιολογία να αναβάλλω περαιτέρω τις εκλογές.. Είχα ανάγκη της εμπιστοσύνης του (σ.τ.σ. του λαού) πριν προβώ στην περαιτέρω δράση την οποία απήτει η επιβολή της Συνθήκης…»

Η Ανατολική Θράκη
Ως αποτέλεσμα της ήττας στο μικρασιατικό μέτωπο ξέσπασε το Σεπτέμβριο του 1922 η επανάσταση του Στρατού και του στόλου εναντίον της κυβέρνησης Γούναρη με επικεφαλής το συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα.

Διάσκεψη Ανακωχής των Μουδανιών.

Μονάδες του Γ΄ Σώματος Στρατού αποβιβάζονται στην προβλήτα της Ραιδεστού τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου 1922.

Η Ελλάδα δεν έκανε ούτε το ελάχιστο για να διατηρήσει τον έλεγχό της σ’ αυτή την βασική περιοχή του ελληνισμού, ενώ είναι βέβαιο ότι ούτε τα κεμαλικά στρατεύματα μπορούσαν να διασχίσουν τον Ελλήσποντο και τα Δαρδανέλλια, ούτε η Αντάντ να υποχρεώσει στρατιωτικά την Ελλάδα να αποχωρήσει. Ο Ελ. Βενιζέλος, ο επαναστάτης του Θέρισου, με περισσή ευκολία εγκατέλειψε μια από τις σημαντικότερες ιστορικές εστίες των Ελλήνων. Η παράδοση της Ανατολικής Θράκης, μαζί και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου, αποτελεί μια από τις πλέον λευκές σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

Η Συνθήκη της Λoζάνης

Το «Ιδιώνυμο»

Η Συμφωνία του ’30 και η πολιτική της «Μεγάλης Σιωπής»

Oι Πόντιοι της ΕΣΣΔ

Επίλογος

Ο λόγος που η πρώτη αυτή προσέγγιση του φαινομένου «Βενιζέλος» τελειώνει με τις απόψεις της Λούξεμπουργκ είναι η συνειδητοποίηση της μεγάλης ιστορικής ύβρεως που διεπράχθη στην καθ’ ημάς Ανατολή εξαιτίας των ελληνικών λαθών και παραλείψεων, όπως και η θλιβερή διαπίστωση ότι οι Ελλαδικοί θαυμαστές της Λούξεμπουργκ έπραξαν ακριβώς το αντίθετο κατά τα κρίσιμα χρόνια ’19-’22. Και η πικρή, εν τέλει, διαπίστωση, ότι η αλλοτρίωση και η παραπλάνηση αποτελούν βασικό στοιχείο της σύγχρονης αντίληψης της Ιστορίας αλλά και του ευρύτερου κόσμου που μας περιβάλλει.

Γράφει ο Bλάσης Aγτζίδης