Στον διάλογο «Κρατύλος» ή «Περί Ονομάτων Ορθότητος» ο Πλάτων φωτίζει το φιλοσοφικό υπόβαθρο της ελληνικής γλώσσας, μελετά την ανατομία της και βάζει τα θεμέλια γι αυτό που σήμερα ονομάζουμε «Φιλοσοφία της Γλώσσας».
Είναι το αρχαιότερο έργο της παγκόσμιας γραμματείας σε επίπεδο ετυμολογίας. Ετυμολογία είναι η αναζήτηση του «ετύμου», δηλαδή η αναζήτηση της αλήθειας και της καταγωγής των λέξεων, συχνά μέσω της ανάλυσης ενός ονόματος στα συστατικά του.
Εδώ, ο Σωκράτης, σε μια σπουδαία διαλεκτική του παράσταση, συνομιλεί με τον Ερμογένη και τον Κρατύλο και ερμηνεύει ονόματα και έννοιες της ελληνικής γλώσσας. Μεταξύ άλλων, ορίζει την έννοια του ανθρώπου με τρόπο που έρχεται σε αντίθεση με άλλες μεταγενέστερες ερμηνείες που επιχείρησαν να επιβληθούν, όπως αυτές του «ἄνω + θρώσκω» ή του «ἀνήρ + ὤψ». Ακολουθεί η ανάλυση του Σωκράτη:
ΠΛΑΤΩΝ, Κρατύλος 399b – c
{Σωκράτης} Τούτων τοίνυν ἓν καὶ τὸ τῶν ἀνθρώπων ὄνομα πέπονθεν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ. ἐκ γὰρ ῥήματος ὄνομα γέγονεν, ἑνὸς γράμματος τοῦ ἄλφα ἐξαιρεθέντος καὶ βαρυτέρας τῆς τελευτῆς γενομένης.
{Ἑρμογένης} Πῶς λέγεις;
{Σωκράτης} Ὧδε. σημαίνει τοῦτο τὸ ὄνομα ὁ «ἄνθρωπος» ὅτι τὰ μὲν ἄλλα θηρία ὧν ὁρᾷ οὐδὲν ἐπισκοπεῖ οὐδὲ ἀναλογίζεται οὐδὲ ἀναθρεῖ, ὁ δὲ ἄνθρωπος ἅμα ἑώρακεν – τοῦτο δ᾿ ἐστὶ τὸ «ὄπωπε» – καὶ ἀναθρεῖ καὶ λογίζεται τοῦτο ὃ ὄπωπεν. ἐντεῦθεν δὴ μόνον τῶν θηρίων ὀρθῶς ὁ ἄνθρωπος «ἄνθρωπος» ὠνομάσθη, ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε.
ΣΩ. Μια λοιπόν απ’ αυτές τις μεταβολές έπαθε και το όνομα των ανθρώπων, καθώς εγώ νομίζω, γιατί από πρόταση έγινε όνομα με την αφαίρεση ενός γράμματος, του άλφα, και με τη μεταβολή του τόνου της λήγουσας σε βαρύτερο.
ΕΡΜ. Τι θέλεις να πεις;
ΣΩ. Τούτο εδώ: αυτό το όνομα “ἄνθρωπος” σημαίνει ότι τα άλλα θηρία απ’ όσα βλέπουν τίποτε δεν ερευνούν ούτε συλλογίζονται ούτε παρατηρούν με προσοχή (ἀναθρεῖν), ο άνθρωπος όμως συγχρόνως βλέπει – και αυτό είναι το ὄπωπε – και παρατηρεί με προσοχή (ἀναθρεῖ) και συλλογίζεται εκείνο που έχει δει (δηλ. ὄπωπε).
Απ’ αυτό λοιπόν βγαίνει ότι από τα θηρία μόνον ο άνθρωπος σωστά ονομάστηκε “ἄνθρωπος”, “ὁ ἐξετάζων ὅσα ἔχει ἰδεῖ” (ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε).
Από τον Ελευθέριο Α. Λούχοβιτς
