Ο Περικλής έχει το προνόμιο -όπως και ο Αύγουστος, ο Λουδοβίκος Θ’ και ελάχιστοι ακόμα άνδρες- ότι δόθηκε το όνομά του σε μια εποχή.
Η έκφραση “Ο Αιώνας του Περικλή” δείχνει ότι μια ολόκληρη εποχή σημαδεύτηκε από την προσωπικότητα ενός μόνο ατόμου, κάτι απόλυτο που δεν ανταποκρίνεται στην πολύπλοκη πραγματικότητα.
Για αιώνες ο Περικλής και η αθηναϊκή δημοκρατία έμεναν παραγκωνισμένοι στο χρονοντούλαπο της ιστορίας, καθώς λόγιοι, φιλόσοφοι και άνδρες της εξουσίας προτιμούσαν να έχουν ως σημείο αναφοράς τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία -είναι φυσικό εκείνη την εποχή με τις μοναρχίες και τις αυτοκρατορίες η δημοκρατία να “ενοχλεί” και να γίνεται μια προσπάθεια παραχάραξης της έννοιας. Αν πάλι στρέφονταν προς την αρχαία Ελλάδα, έθεταν ως πρότυπο τη σκληραγωγημένη πολεμική μηχανή της Σπάρτης.
Τα δεδομένα αυτά αλλάζουν όταν τον 18ο αιώνα η Γερμανία αναζητεί το δικό της μοναδικό πρότυπο. Αν η Ιταλία και η Γαλλία δανείζονταν τον μύθο της αρχαίας Ρώμης, το γερμανικό έθνος, που δεν ήταν ακόμα ενοποιημένο, έπρεπε να βρει κάτι διαφορετικό για να την εμπνεύσει και το άντλησε από την αρχαία Αθήνα, έναν μη κρατικό πολιτισμό. Αυτό δεν πρέπει να μας προκαλεί καμία εντύπωση δεδομένου του φιλελληνισμού που αναπτύχθηκε στη χώρα.
Η αρχή έγινε όταν ο Φρειδερίκος Β’ της Πρωσίας ύμνησε με το προσωπικό του δοκίμιο Αντι-Μακιαβέλι την Αθήνα του 5ου αιώνα για την άνθηση των Τεχνών και την ανάδειξη των μεγάλων πνευμάτων. Είναι άλλωστε ο δημιουργός της φράσης “ο αιώνας του Περικλή”.
Έπειτα, ο Winckelmann, Γερμανός βιβλιοθηκάριος, έγραψε δύο επιστημονικές πραγματείες για την αθηναϊκή τέχνη και αρχιτεκτονική, γνωστοποιώντας το αθηναϊκό κάλλος στο γερμανικό κοινό. Τον ίδιο αιώνα σχεδιάστηκε και οικοδομήθηκε η εντυπωσιακή πύλη του Βρανδεμβούργου στο Βερολίνο στο πρότυπο των Προπυλαίων της Ακρόπολης.
Η αλήθεια είναι, λοιπόν, πως και η Γερμανία δεν “αγκάλιασε” την πολιτική ελευθερία της Αθήνας αλλά την αισθητική της, τον υλικό και πνευματικό πλούτο της.
Ο Περικλής δεν έγινε δεκτός για τον τρόπο με τον οποίο κυβέρνησε αλλά για το ότι υπήρξε προστάτης των Τεχνών, των Γραμμάτων και των Επιστημών. Μην ξεχνάμε ότι τον περίφημο Χρυσό Αιώνα (5ο αι. π.Χ) συνυπήρχαν μαζί: Σωκράτης, Πρωταγόρας, Αναξαγόρας, Φειδίας, Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ευριπίδης, Σοφοκλής, Αισχύλος… δηλαδή εκπρόσωποι της επιστήμης, του θεάτρου, της τέχνης, της φιλοσοφίας και της ρητορείας.
Ο ίδιος, έπειτα, αναγνωρίστηκε ευρύτερα από τον δυτικό κόσμο ως μεγάλος πολιτικός άνδρας και ρήτορας με τη χαρακτηριστική προτομή του με την περικεφαλαία, την Ακρόπολη και τον Επιτάφιο να πλαισιώνουν τα ιστορικά βιβλία των σχολείων.
Μα όλο αυτό το λαμπρό οικοδόμημα επρόκειτο πράγματι για δημοκρατία; “Ποια δημοκρατία αποκλείει από το σώμα της τις γυναίκες και διατηρεί τον βάρβαρο θεσμό της δουλείας;” θα αναρωτηθεί κανείς. Είναι ένας εύλογος προβληματισμός, ωστόσο αδικούμε μια εποχή που έχει παρέλθει εδώ και 2.500 χρόνια αν την εξετάζουμε υπό το πρίσμα της τελείως διαφορετικής δικής μας εποχής.
Εκείνη την εποχή, εκείνη η δημοκρατία, επρόκειτο για ένα μοναδικό πολιτικό θαύμα που όμοιο της δεν υπήρχε στον τότε κόσμο που κυριαρχούσαν βασίλεια και αυτοκρατορίες (και όμοιό της δεν έχει υπάρξει μέχρι σήμερα). Είναι ξεκάθαρο πως δεν υπήρχε ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ήρθε αιώνες μετά στην Αναγέννηση) αλλά για τα πολιτικά.
Ο Περικλής, λοιπόν, κυβέρνησε με δημοκρατία και πιο συγκεκριμένα με τη δημοκρατία που θεμελίωσε ο Κλεισθένης (να σημειωθεί πως πρωτύτερα ο Σόλων με τις πολιτειακές του μεταρρυθμίσεις είχε κάνει πιο ισχυρό τον αθηναϊκό λαό). Είναι ωστόσο σχετικά “αδικημένος” στη δεξαμενή με τις γνώσεις μας.
Ο Κλεισθένης είναι που με τις μεταρρυθμίσεις του κατέστησε τον λαό κυρίαρχο, καθώς έδωσε όλη την εξουσία στην Εκκλησία του Δήμου η οποία εξέλεγε 10 στρατηγούς για να κυβερνούν (μέσα σε αυτούς ήταν και ο Περικλής επί πολλά συνεχόμενα έτη), με τις τριττύες έφτιαξε δέκα νέες φυλές στις οποίες αναμειγνύονταν πλούσιοι και φτωχοί πολίτες ώστε να μην ωφελούνται οικονομικο-πολιτικά λίγες μόνο εύπορες περιοχές, αντικατέστησε τη Βουλή των 400 με τη Βουλή των 500 και καθιέρωσε τον εξοστρακισμό, θεσμός που λειτουργούσε ως ασπίδα του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ο Εφιάλτης, ηγέτης της δημοκρατικής παράταξης, έδωσε στη συνέχεια το τελειωτικό χτύπημα στην αριστοκρατική κυριαρχία περιορίζοντας τις εξουσίες του Αρείου Πάγου. Έπειτα, τον διαδέχτηκε ο Περικλής.
Εδώ να προστεθεί ότι πέρα από τούτο το πολιτικό σύστημα με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, που δεν προκαλούσε δυσαρέσκεια στον λαό, ο Περικλής βρήκε μια ισχυρή Αθήνα όπως την είχε διαμορφώσει προηγουμένως ο Θεμιστοκλής με τα Μηδικά. Όταν κάποτε βρέθηκε φλέβα αργύρου στο Λαύριο, ο Αριστείδης, πολιτικός αντίπαλος του Θεμιστοκλή, είχε προτείνει να διανεμηθεί ο πλούτος στον Δήμο.
Ο Θεμιστοκλής όμως έπεισε τον λαό να μη σκέφτεται εγωιστικά και σύμφωνα με το εφήμερο συμφέρον, αλλά να διατεθούν τα κέρδη στην κατασκευή τριήρων. Με αυτές τις τριήρεις επιτεύχθηκε η νίκη κατά των Περσών στις ναυμαχίες της Σαλαμίνας και της Μυκάλης και έτσι ο Θεμιστοκλής έχτισε το ισχυρό πολεμικό ναυτικό της Αθήνας που το στελέχωσε με τους ερέτες (κωπηλάτες) που προέρχονταν από τα κατώτερα στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας (θήτες), τα οποία με αυτόν τον τρόπο ενίσχυε.
Παράλληλα, δόθηκε έτσι και ισχυρή ώθηση στο εμπόριο. Δηλαδή, στην ουσία, ο Περικλής βρήκε πολύ ευνοϊκές συνθήκες, όπως είχαν διαμορφωθεί ήδη από περασμένους πολιτικούς άνδρες, για να κυβερνήσει με επιτυχία και να εφαρμόσει τη φιλολαϊκή πολιτική του.
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι σε αυτή την εύρυθμη δημοκρατία ο Περικλής ήταν αυτός που είχε την απόλυτη εξουσία και όχι ο Δήμος. Αυτό δεν ισχύει σε καμία περίπτωση.
Ο Περικλής ήταν δεινός ρήτορας και καλός χειριστής και ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων αλλά οτιδήποτε γινόταν, έπρεπε πρώτα να εγκριθεί με ψήφισμα από τον Δήμο, είτε αυτό ήταν η ανέγερση ενός λαμπρού οικοδομήματος (η εποχή του Περικλή γνώρισε έναν οικοδομικό οργασμό) είτε η διεξαγωγή ενός πολέμου.
Επιπλέον, ο Περικλής δεν κυβερνούσε μόνος του, ήταν ένας στρατηγός που έπρεπε να έρχεται σε συνεννόηση και να συμβιβάζεται με τους υπόλοιπους εννέα που εξέλεγε ο Δήμος.
Επίσης, οποιοσδήποτε εκλεγμένος έπρεπε να προσέχει πολύ τις κινήσεις του διότι βρισκόταν υπό τον διαρκή έλεγχο του Δήμου από τον οποίο κινδύνευε στην καλύτερη να μην εκλεγεί ξανά, στη χειρότερη να οδηγηθεί σε δίκη ή σε εξορία μέσα από τη διαδικασία του εξοστρακισμού εφόσον απειλούσε τη δημοκρατία.
Οι πολίτες είχαν τέτοια δύναμη που είτε στις συνελεύσεις είτε στην παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων (υπόδειγμα ελευθερίας λόγου) εκφράζονταν ελεύθερα με γέλια, φωνές και χειροκροτήματα, έδειχναν δηλαδή την επιδοκιμασία ή την αποδοκιμασία τους άμεσα, ασκώντας και με αυτόν τον τρόπο όχι μόνο κριτική αλλά και έλεγχο στους πολιτικούς οι οποίοι έπρεπε να προσέχουν ιδιαίτερα τις κινήσεις τους.
Σε αυτό, βέβαια, άσκησαν δριμεία κριτική ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης κατηγορώντας τον Περικλή για δημαγωγό που έκανε συνεχώς τα χατίρια του λαού για να έχει την εύνοιά του, όπως και για επικράτηση του όχλου εν γένει επί του καιρού του. Εδώ πρέπει να σημειωθεί όμως ότι οι δύο φιλόσοφοι τάσσονταν γενικότερα κατά της δημοκρατίας.
Για να κατανοήσουμε όμως τη ρητορική δεινότητα του πολιτικού άνδρα, το εξής περιστατικό είναι ενδεικτικό: το 451 π.Χ ο Περικλής πέρασε ψήφισμα για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και τα όρια έγιναν πιο στενά σύμφωνα με τις νέες προϋποθέσεις. Έπρεπε κανείς να προέρχεται πλέον από δύο γονείς Αθηναίους.
Να σημειωθεί εδώ πως αυτό το μέτρο δεν ήταν ρατσιστικό -το γνωστό σφάλμα να ερμηνεύουμε τα γεγονότα σύμφωνα με την εποχή μας. Ήταν ένα καθαρά οικονομικό μέτρο. Καθώς ο πλούτος αναδιανεμόταν στον Δήμο μέσα από τους μισθούς που είχε καθιερώσει ο Περικλής για την ενασχόληση με τα κοινά, όπως και τα λοιπά προνόμια, δε συνέφερε πλέον να τα μοιράζεται ένα τόσο μεγάλο σώμα πολιτών που διαρκώς μεγάλωνε. Αυτό λοιπόν το ψήφισμα το “συνάντησε” μπροστά του λίγο πριν πεθάνει.
Καθώς οι δύο νόμιμοι γιοι του, Ξάνθιππος και Πάραλος, πέθαναν από τον λοιμό που έπληξε την Αθήνα (απ’ τον οποίο πέθανε αργότερα και ο ίδιος), ζήτησε από τον Δήμο να εξαιρεθεί από τον κανόνα ο γιος του, ο Περικλής ο νεότερος, καρπός του έρωτά του με την Ασπασία η οποία δεν ήταν Αθηναία, ώστε αν πολιτογραφηθεί ως Αθηναίος πολίτης να μπορεί να κληρονομήσει την περιουσία του πατέρα του και να συνεχίσει τη γενιά του. Το αίτημά του έγινε δεκτό. Έπεισε, δηλαδή, με την τέχνη του λόγου τους συμπολίτες του να γίνει αποκλειστικά γι’ αυτόν εξαίρεση από τους νόμους της πόλης.
Η Αθήνα με τον Περικλή έφτασε να γίνει μια μεγάλη ιμπεριαλιστική δύναμη. Ήταν ηγέτιδα της Δηλιακής Συμμαχίας. Tο 478 π.Χ η Αθήνα πρότεινε την ένωση με τις πόλεις της Μ. Ασίας και των νησιών του Αιγαίου εκμεταλλευόμενη τους φόβους τους για την περσική απειλή.
Αρχικά η συμμετοχή ήταν εθελοντική και όλα τα μέλη ήταν υποχρεωμένα να πληρώνουν ετήσιο φόρο στην Αθήνα ή να συνδράμουν με διάθεση πλοίων. Λογικά η συμμαχία δεν είχε λόγο ύπαρξης μετά το 449 π.Χ που συνήφθη η Καλλίειος Ειρήνη με τους Πέρσες.
Όμως: η Αθήνα εξακολουθούσε να απαιτεί την καταβολή του ετήσιου φόρου, και το ταμείο της συμμαχίας, που αρχικά είχε οριστεί να είναι στη Δήλο, μεταφέρθηκε στην Αθήνα και χρησιμοποιούνταν από αυτό χρήματα προς όφελος αποκλειστικά της Αθήνας.
Υποστηρίζεται, μάλιστα, ότι όλα τα λαμπρά οικοδομήματα της πόλης κατασκευάστηκαν με τα χρήματα των συμμάχων. Είναι υπερβολικό. Η Αθήνα ήταν μια ισχυρή ναυτική δύναμη και στην οικονομία της το εμπόριο διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο αποδίδοντάς της μεγάλο πλούτο.
Ωστόσο, οι “ανάγκες” μιας τέτοιας πόλης με τέτοια κουλτούρα (τελείως διαφορετική από τη λιτή Σπάρτη) αυξάνονταν διαρκώς. Τελικά, λοιπόν, δεν επρόκειτο καθόλου για μια συμμαχία που υπήρχε ισότιμη σχέση μεταξύ των μελών της. Εξελίχθηκε σε αθηναϊκή ηγεμονία που καταπίεζε τα υπόλοιπα μέλη απαγορεύοντας με κάθε τρόπο την αποχώρησή τους. Υπήρξε άγρια καταστολή από την Αθήνα στις εξεγέρσεις στη Σάμο, στη Νάξο, στην Εύβοια, στη Θάσο και στην Αίγινα όταν προσπάθησαν να αποσυρθούν.
Τέλος, ενδεικτικό του ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα που την οδήγησε και στην καταστροφή της είναι ότι μέχρι και την τελευταία στιγμή του μεγαλείου της δεν μπορούσε να υποχωρήσει και να δεχθεί διαφορετικό status quo: αρχικά η Αθήνα αναδεικνυόταν νικήτρια των Πελοποννησιακών Πολέμων.
Αποφάσισε όμως να προχωρήσει στη διεξαγωγή της καταστροφικής Σικελικής Εκστρατείας (415-413 π.Χ), παρόλο που δεν μπορούσε να την υποστηρίξει καθώς ήταν εξουθενωμένη από τον σκληρό εμφύλιο τον οποίο στο τέλος και έχασε επειδή δε δεχόταν καμία αλλαγή της υφιστάμενης κατάστασης όπως πρότειναν οι Σπαρτιάτες ως όρους για ειρήνη.
Να σημειωθεί πάντως ότι η Σικελική Εκστρατεία δεν πραγματοποιήθηκε από τον Περικλή ο οποίος είχε πεθάνει ήδη από τον λοιμό το 429 π.Χ και ο οποίος γενικά απέφευγε τους πολέμους και τις συρράξεις. Μάλιστα γι’ αυτό τον λόγο κατηγορήθηκε από τους συγχρόνους του ακόμα και για δειλία, ενώ οι μεταγενέστεροι δε θαύμαζαν καθόλου έναν στρατηγό που πέθανε με έναν τόσο πεζό, καθόλου ηρωικό και ένδοξο, τρόπο, στο κρεβάτι του.
-Πηγές για τον βίο και την πολιτική του Περικλή αποτελούν: ο Θουκυδίδης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος και κωμωδιογράφοι της εποχής. Επειδή είναι πιθανόν όμως να φαίνονται χαοτικές, προτείνω μια συνολική, νηφάλια και πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη για το θέμα: Vincent Azoulay, Περικλής – η Αθηναϊκή Δημοκρατία υπό τη δοκιμασία του μεγάλου ανδρός, Πόλις, Αθήνα 2015.
