Σκηνοθεσία: Tony Kaye

Ηθοποιοί: Edward Norton, Edward Furlong, Beverly D’Angelo, Jennifer Lien, Ethan Suplee, Fairuza Balk, Avery Brooks, Elliott Gould, Stacy Keach, William Russ, Guy Torry, Joseph Cortese, Keram Malicki-Sánchez, Giuseppe Andrews, Christopher Masterson, Paul Le Mat

Της Κασσάνδρας Γαλάτου (Movie Heat)

Αποπροσανατολισμός… πλύση εγκεφάλου από οικογένεια, παρέες, media, ένας μόνιμος θυμός, απελπισία σε σχέση με τα εκάστοτε οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά και προσωπικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο καθένας αποτελούν λίγες μόνο αιτίες, οι οποίες μπορούν να ωθήσουν κάποιον στην ναζιστική ιδεολογία. Αδύναμοι χαρακτήρες, χωρίς ουσιαστική παιδεία και με οικογενειακό ιστορικό ανάλογων πεποιθήσεων τα πιο συνήθη θύματα. Ποια είναι η λύση λοιπόν? Ή μάλλον καλύτερα… υπάρχει λύση? Τα γεγονότα, η ιστορία και τα ποσοστά μάλλον μας δείχνουν πως δυστυχώς όχι, όσο λυπηρό και αν είναι αυτό. Μια οικονομική κρίση είναι σε θέση να αυξήσει ραγδαία το φαινόμενο του φασισμού ακόμα και σήμερα. Και μην κοιτάμε πολύ μακριά. Ας κοιτάξουμε την ίδια μας την χώρα. Και όσο και αν αναβαθμιστεί η παιδεία, όσο και αν μειωθούν τα ποσοστά αυτού του τεράστιου, παγκόσμιου και διαχρονικού προβλήματος, μάλλον το απόφθεγμα του Bertolt Brecht, όταν σχολίασε τους πανηγυρισμούς μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψιν: «Μην χαίρεστε που σκοτώσατε το κτήνος. Η σκύλα που το γέννησε ζει και είναι πάλι σε οργασμό».

Νομίζω πως ακόμα και όσοι δεν γνωρίζουν την συγκεκριμένη ταινία, έχουν αντιληφθεί ήδη την θεματική της. Το “American History X”, λοιπόν, αποτελεί την ιστορία ενός πρώην νεοναζί, ο οποίος κάνει τα αδύνατα δυνατά ώστε να αποτρέψει τον μικρό του αδελφό να ακολουθήσει τον δρόμο που ο ίδιος χάραξε. Κυκλοφόρησε το 1998 και σημείωσε μεγάλη επιτυχία, αποτελώντας μέχρι και σήμερα μια από τις πιο χαρακτηριστικές αντιρατσιστικές κινηματογραφικές δημιουργίες. Αξίζει να αναφερθεί πως αποτελεί την παρθενική σκηνοθετική δουλειά του Tony Kaye και πως χάρισε στον Edward Norton μια από τις τρεις συνολικά υποψηφιότητές του για Oscar μέχρι στιγμής. Τα λόγια για αυτόν τον κινηματογραφικό χαμαιλέοντα είναι ασφαλώς περιττά. Ο τρόπος που ενσαρκώνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Derek Vinyard είναι απλά συγκλονιστικός.

Ας γνωρίσουμε λοιπόν αυτόν τον κινηματογραφικό χαρακτήρα. Ο Derek Vinyard είναι ο πρωτότοκος γιός της οικογένειας Vinyard. Ο πατέρας του, πυροσβέστης στο επάγγελμα, ασπάζεται την ναζιστική ιδεολογία και την μεταδίδει σαν ιό στα παιδιά του, παρά τις φαινομενικές αντιδράσεις της άβουλης μητέρας, η οποία παρά το γεγονός πως διαφωνεί, δεν κάνει τίποτα για αυτό. Η δολοφονία του πατέρα του εν ώρα εργασίας, αποτελεί το κομβικό σημείο κατά το οποίο ο Derek παίρνει για τα καλά την κάτω βόλτα. Νιώθει μονίμως θυμωμένος, απογοητευμένος και στρέφεται στην άποψη πως όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζει είναι φυλετικής προέλευσης. Ο θυμός και η απογοήτευση δίνουν σταδιακά την θέση τους στο μίσος. Ο Derek αναλαμβάνει τον προσηλυτισμό εύπιστων και εξίσου απογοητευμένων παιδιών και δημιουργεί μια νεοναζιστική συμμορία, υπό την διακριτική επίβλεψη του «μέντορά» του, Cameron Alexander, ο οποίος, σε συνδυασμό με τον πατέρα του αποτέλεσαν ορόσημα επιρροής για την δημιουργία των πεποιθήσεών του. Όλο αυτό το συσσωρευμένο μίσος δεν αργεί να βρει θύματα ολικής εκτόνωσης και ο Derek καταλήγει να δολοφονήσει δύο μαύρους και μάλιστα με φρικτό τρόπο. Μετά από μόλις τρία χρόνια φυλακής, ο Derek επιστρέφει εντελώς αλλαγμένος, μέσω μιας σειράς καταλυτικών εμπειριών και προσπαθεί να «σώσει» τον αδελφό του, ο οποίος τον θεωρεί ήρωα και οδεύει σταδιακά στο ίδιο θλιβερό μονοπάτι. Κι εδώ έρχεται ακριβώς η αμφισβήτηση σχετικά με το ρεαλιστικό κομμάτι της ταινίας. Είναι δυνατόν ένας άνθρωπος με μια τέτοια ιδεολογία τόσο βαθιά ριζωμένη μέσα του να αλλάξει? Η αλήθεια είναι πως είναι κάτι πάρα πολύ δύσκολο έως και απίθανο. Δεν μιλάμε για ένα έφηβο, παραπλανημένο παιδί που έκανε κακές παρέες και ασπάστηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα τον ναζισμό, μην γνωρίζοντας ουσιαστικά καν τι ακριβώς είναι. Ναι, σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει σωτηρία. Όταν όμως μιλάμε για έναν ενήλικα με χρόνια φανατική δράση, ο οποίος έχει φτάσει σε σημείο να αφαιρέσει ζωές, τότε τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Η ταινία. λοιπόν, όντως στερείται ρεαλισμού. Αντιλαμβανόμενοι όμως τα μυθοπλαστικά της πλαίσια και τον έως έναν βαθμό συμβολικό της χαρακτήρα, αποδεχόμαστε απόλυτα την σεναριακή συνθήκη, η οποία μάλιστα γεννά ένα πολύ όμορφο, αν και αφελές συναίσθημα ελπίδας.

Ο Edward Norton, όπως προαναφέρθηκε, προσφέρει μια εκπληκτική ερμηνεία ως Derek Vinyard, δεν πρέπει να αδικηθεί όμως και ο Edward Furlong, ο οποίος είναι εξίσου εξαιρετικός στον ρόλο του Danny, του μικρού αδελφού του Derek. Ο Danny είναι μια μικρογραφία του αδελφού του. “People look at me and see my brother” ξεκινάει να γράφει στην εργασία που του έχει ανατεθεί σχετικά με τον αδελφό του από τον καθηγητή Sweeney. Ο καθηγητής Sweeney ήταν καθηγητής και του Derek στο λύκειο και δεν έχασε ποτέ την ελπίδα του για κανέναν από τους δύο. Είχε μεγάλη θετική επιρροή στον Derek, ειδικά μέσα στην φυλακή, και τώρα στον Danny. Επειδή είναι μαύρος, δέχεται ασφαλώς την περιφρόνηση της οικογένειας, εμπνέει όμως ταυτόχρονα και ένα ιδιαίτερο κύρος. Ο Sweeney αποφασίζει να κάνει προσωπικά μαθήματα ιστορίας στον Danny, μετά την απόφαση του μικρού να γράψει εργασία πάνω στο «Ο Αγών Μου» του Hitler για να ενοχλήσει τον Εβραίο καθηγητή του, ο οποίος έβγαινε μάλιστα για ένα διάστημα με την μητέρα του, μέχρι να διωχθεί κακήν κακώς από τον Derek. Τα μαθήματα αυτά θα ονομαστούν “American History X” και η εργασία σχετικά με τον αδελφό του είναι η πρώτη που πρέπει να παραδοθεί στα πλαίσια των μαθημάτων αυτών. Οι προθέσεις του Sweeney φανερές και ιδιαίτερα εύστοχες, καθώς την ίδια μέρα ο «αλλαγμένος» Derek βγαίνει από την φυλακή. Τα αδέλφια έρχονται σε επαφή μετά από τρία ολόκληρα χρόνια, καθώς ο Derek είχε απαγορεύσει στον οποιονδήποτε να τον επισκεφτεί στην φυλακή όλο αυτό το διάστημα.

Η αφήγηση της ταινίας είναι μη-γραμμική. Χωρίζεται σε δύο μέρη, το παρελθόν, δηλαδή την περίοδο πριν μπει ο Derek φυλακή και το παρόν, αφότου ο Derek έχει βγει από την φυλακή. Ουσιαστικά το παρόν περιορίζεται σε μια μόλις μέρα, η οποία περιλαμβάνει την έξοδο του Derek από την φυλακή και την συγγραφή της εργασίας από τον Danny έως το επόμενο πρωινό της παράδοσής της στον καθηγητή Sweeney. Οι σκηνές του παρελθόντος είναι ασπρόμαυρες και οι σκηνές του παρόντος έγχρωμες. Η αισθητική αυτή επιλογή έχει και δραματουργική σημασία. Οι ασπρόμαυρες σκηνές του παρελθόντος έρχονται σε παραλληλισμό με την διαμάχη που διέπει τις λευκές και τις μαύρες συμμορίες της γειτονιάς και το μίσος μεταξύ τους, που αναζωπυρώνεται διαρκώς, και ασφαλώς με ολόκληρη την ιδεολογία του Derek. Οι έγχρωμες σκηνές του παρόντος, πέρα από την προφανή διαφοροποίησή τους από το παρελθόν, αισθητικά και σαφώς δραματουργικά, δίνουν και μια πιο «φωτεινή» πλευρά στην όλη υπόθεση, μια ελπίδα, η οποία απουσιάζει από τις πιο σκοτεινές και μουντές σκηνές του παρελθόντος. Η φωτογραφία, λοιπόν, της ταινίας στο σύνολό της ταυτίζεται με την ψυχοσύνθεση του πρωταγωνιστή, αποτελώντας μια σημαντική σκηνοθετική επιλογή.

Μέσα στην ταινία γίνεται επανειλημμένως λόγος για την τεράστια σημασία της γνώσης σε σχέση με το πρόβλημα του ναζισμού. Κατά την διάρκεια της φυλάκισης του Derek, ο Sweeney τον επισκέπτεται, φέρνοντάς του κάποια βιβλία. Ο Derek περνάει το τελευταίο εξάμηνο διαβάζοντας εντατικά, αφήνοντας να εννοηθεί πως το διάβασμα συνέβαλε κι αυτό σε κάποιο βαθμό στην αλλαγή του. Επίσης, στην σκηνή στο οικογενειακό τραπέζι, ο Derek συζητάει το γεγονός πως ο Sweeney ανέθεσε διαγώνισμα πάνω στο βιβλίο “Native Son” και ο πατέρας δηλώνει πως δεν γνωρίζει το βιβλίο. Η μητέρα γελάει ειρωνικά λέγοντας πως είναι μεγάλη έκπληξη, αφήνοντας να εννοηθεί πως ο πατέρας δεν διαβάζει ποτέ. Και μετά ασφαλώς ξεκινά το ρατσιστικό κήρυγμα του πατέρα, δείχνοντας κατά κάποιον τρόπο πως οι πεποιθήσεις του οφείλονται ως έναν βαθμό στο γεγονός πως είναι αμαθής. Τέλος, αφήνεται να εννοηθεί πως το γεγονός ότι η αδελφή των Derek και Danny, Davina, είναι η μόνη που δεν έχει επηρεαστεί στο ελάχιστο από το ιδεολογικό υπόβαθρο που κυριαρχεί στο σπίτι, οφείλεται στο ότι είναι άριστη μαθήτρια και κατ’ επέκταση πολύ έξυπνη. Αυτό δεν αναιρεί το ότι ο Derek και ο Danny είναι και αυτοί έξυπνοι και λαμπροί νέοι με πολλές δυνατότητες, απλώς ίσως πιο αδύναμοι και ευκολόπιστοι. Έτσι κι αλλιώς, δεν είναι εύκολο να ξεφύγει κανείς από κάτι το οποίο έχει αναγκαστεί από μικρό παιδί να πιστεύει. Οπότε η Davina μάλλον αποτελεί μια πολύ σπάνια περίπτωση, αυτό που θα λέγαμε, μία στο εκατομμύριο. Και ναι, ο ρατσισμός μπορεί να χτυπήσει παντού. Αλλά η γνώση και η παιδεία αποτελούν αναμφίβολα μια πολύ αποτελεσματική ασπίδα.

Το έργο διαθέτει ένα σύνολο τόσο δυνατών σκηνών, που είναι σε θέση να στοιχειώσουν τον θεατή για πολύ καιρό. Πώς μπορεί να ξεχάσει κανείς την σκηνή της δολοφονίας των δύο μαύρων ληστών που προσπαθούν να κλέψουν το φορτηγάκι του Derek? Ίσως μια από τις πιο σκληρές και σοκαριστικές σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου, κυρίως λόγω της ερμηνείας του Norton, ο οποίος, μετά τις δολοφονίες διαθέτει μια σατανική έκφραση ικανοποίησης και περηφάνιας, η οποία πραγματικά είναι σε θέση να ανατριχιάσει. Άλλη μια πολύ δυνατή σκηνή είναι αυτή όπου ο μετανιωμένος Derek, αφού έχει συζητήσει με τον Danny τους λόγους για τους οποίους αλλαξοπίστησε, προσπαθώντας να τον κάνει να καταλάβει, κάνει ντουζ. Το slow motion, σε συνδυασμό με το νερό που τρέχει πάνω στον Derek, συμβολίζει την ανεπιτυχή κάθαρση που ζητάει ο πρωταγωνιστής. Βγαίνει από το ντουζ, κοιτάζεται στον καθρέφτη και κοιτάζει με θλίψη το τατουάζ με την σβάστικα στο στήθος του. Στο σημείο αυτό αντιλαμβάνεται τόσο ο πρωταγωνιστής, όσο και οι θεατές, πως το ανεπανόρθωτο λάθος του θα έχει και αναπόφευκτες συνέπειες και ένα πολύ σκληρό τίμημα. Και λίγο αργότερα έρχεται το φινάλε της ταινίας, όπου καταλαβαίνουμε ποιο ακριβώς είναι το τίμημα αυτό. Ο χαμός ενός αθώου στον βωμό μια τραγικά ανόητης ιδεολογίας είναι το πιο συγκινητικό φινάλε που θα μπορούσε να προσφέρει το έργο. Ο Danny δολοφονείται από έναν μαύρο συμμαθητή του. Το αξιοθαύμαστο στο “American History X” είναι πως δεν επιλέγει να παρουσιάσει μια μονόπλευρη οπτική της σχέσης θύτη-θύματος. Δείχνει πως τόσο οι λευκές, όσο και οι μαύρες συμμορίες της ταινίας, έχουν ισάξιο μερίδιο ευθύνης και πως απλώς η βία γεννά βία σε έναν φαύλο κύκλο μίσους. Την ικανοποίηση του θεατή για την αλλαγή των πεποιθήσεων των δύο αδελφών έρχεται να ταράξει η τραγική αυτή έκβαση της ιστορίας, η οποία μεταδίδει το μήνυμα πως ακόμα και η πιο απλή εμπλοκή σε ανάλογες ιδεολογίες μπορεί να αποβεί, με τον οποιονδήποτε τρόπο, επικίνδυνη και μοιραία.

Η ταινία δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια ισχυρή γροθιά στο στομάχι. Ένα κινηματογραφικό έργο συγκλονιστικό, επιδραστικό σε μεγάλο βαθμό, αναμφίβολα ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα της δεκαετίας του ’90 και ίσως το πιο εμβληματικό ανάλογης θεματικής. Ο Derek συμβουλεύει τον Danny να κλείνει τις εργασίες και τις εκθέσεις του με κάποιο ρητό. Ο Danny επιλέγει ένα ρητό του Abraham Lincoln για να κλείσει την εργασία του και να δηλώσει τα συμπεράσματά του. Ας ακολουθήσω κι εγώ την συμβουλή του Derek και ας κλείσω αυτό το αφιέρωμα με τον ίδιο τρόπο που τελειώνει το “American History X”, τόσο ως εργασία του Danny, όσο και σαν ταινία.

“We are not enemies, but friends. We must not be enemies. Though passion may have strained, it must not break our bonds of affection. The mystic chords of memory will swell when again touched, as surely they will be, by the better angels of our nature”.

Για το Movie Heat,
Κασσάνδρα Γαλάτου

Για περισσότερες κριτικές ταινιών και κινηματογραφικά νέα, επισκεφτείτε τη σελίδα μας στο: facebook.com/movieheat

Thessaloniki Arts and Culture,