Τι χρειάζεται για να εντρυφήσει κάποιος στη φιλοσοφία;
Για τον Σενέκα τα πράγματα είναι απλά. Όλοι όσοι επιθυμούν είναι έτοιμοι να ζήσουν μια ευτυχισμένη ζωή, ανεξαρτήτως εξωτερικών συνθηκών. Η πρακτική πλευρά της φιλοσοφίας είναι και η σημαντικότερη για τον Στωικό φιλόσοφο.
Πώς θα μπορούσε επομένως να απευθύνεται σε λίγους; Ο Σενέκας δεν τρέφει αυταπάτες. Είναι γεγονός ότι στην εποχή του η ευγενική καταγωγή είναι ο προθάλαμος για μια θέση στη Σύγκλητο ή στη διοίκηση του στρατού. Η φιλοσοφία όμως δεν ζητεί διαπιστευτήρια και περγαμηνές. Η 44η επιστολή στον Λουκίλιο είναι αφιερωμένη στην υπεράσπιση της θέσης ότι η φιλοσοφία δεν διακρίνει ευγενείς και μη:
«Ο ευγενής νους είναι ανοιχτός σε όλους, γι’ αυτό όλοι είμαστε ευγενείς. Η φιλοσοφία ούτε απορρίπτει ούτε επιλέγει κάποιον. Τους φωτίζει όλους.» Σενέκας, Ηθικές Επιστολές, 44.2
Η φιλοσοφία μεταμορφώνει τον άνθρωπο, αρκεί να έχει τη θέληση να ακολουθήσει τον φιλοσοφικό βίο. Τα παραδείγματα πολλά: Πρώτος αναφέρεται ο Σωκράτης η ζωή του οποίου είναι σε όλους γνωστή: «Ο Σωκράτης δεν ήταν πατρίκιος» δηλώνει αποφθεγματικά ο Σενέκας, αφήνοντας τον Λουκίλιο να αναλογιστεί την τεράστια επίδραση του γιου ενός λιθοξόου και μιας μαίας σε χιλιάδες ζωές.
Στη συνέχεια ο Κλεάνθης, ο διάδοχος του Ζήνωνα στη Στοά, που κουβαλούσε νερό και πότιζε τους κήπους των άλλων. Τελευταίο παράδειγμα αποτελεί ο Πλάτωνας ο οποίος δεν ξεκίνησε τη φιλοσοφία όντας ευγενής, αλλά «έγινε χάρη στη φιλοσοφία».
Η καταγωγή δεν παίζει κανένα ρόλο. Η φιλοσοφία το έχει αποδείξει έμπρακτα. Είμαστε παιδιά των προγόνων μας. Όχι εκείνων με τους οποίους έχουμε σχέση αίματος αλλά των πνευματικών. Όποιος επιθυμεί μπορεί να συνεχίσει τη σειρά. Η ευγενική καταγωγή δεν έχει θέση στη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία δεν είναι ενασχόληση των ευγενών. Η συγγένεια των ανθρώπων έγκειται στις αρχές που ενστερνίζονται, στα διδάγματα που έχουν λάβει και διαμορφώνουν τον άνθρωπο στο παρόν.
«Όλοι μας έχουμε τον ίδιο αριθμό προγόνων. Κανείς δεν έλκει την καταγωγή του από κάπου αλλού, παρά από τη λήθη. Ο Πλάτων λέει ότι κάθε βασιλιάς κατάγεται από δούλους και κάθε δούλος από βασιλιά.» Σενέκας, Ηθικές Επιστολές, 44.4
Ο Σενέκας επιστρατεύει τον Πλάτωνα που με το στόμα του Σωκράτη έχει υποστηρίξει στον Θεαίτητο ότι μόνο απαίδευτοι άνθρωποι θεωρούν την καταγωγή σημαντική. Ο λόγος είναι προφανής:
«Σε κάθε άνθρωπο έχουν προηγηθεί αναρίθμητες χιλιάδες παππούδων και προγόνων, μεταξύ των οποίων πλούσιοι και φτωχοί, βασιλείς και δούλοι, βάρβαροι και Έλληνες (και πάππων καὶ προγόνων μυριάδες ἑκάστῳ γεγόνασιν ἀναρίθμητοι, ἐν αἷς πλούσιοι καὶ πτωχοὶ καὶ βασιλῆς καὶ δοῦλοι βάρβαροί τε καὶ Ἕλληνες).» Πλάτων, Θεαίτητος, 175a
Ποιος είναι τότε ευγενής; Μόνο εκείνος που ακολουθεί την αρετή. Η επιλογή είναι μπροστά μας. Οι περασμένες ζωές δεν προκαθορίζουν την ευγένεια των επομένων. Η ευγένεια δεν κληροδοτείται. «Η ψυχή μάς κάνει ευγενείς». Ο Σενέκας απορρίπτει τις ενστάσεις περί ευγενικής καταγωγής, ανακεφαλαιώνοντας όλη την αρχαιοελληνική φιλοσοφία.
Η τύχη δεν αποτελεί προσόν για τον φιλόσοφο, ο οποίος την προλαβαίνει. Καθώς η καταγωγή δεν εναπόκειται στο άτομο, αλλά σε κάτι έξω από αυτόν, δεν μπορεί να ανήκει στα προτερήματά του. Ως εκ τούτου, ο καθένας πρέπει μόνος του να αποδείξει την αξία του. Γιατί; Για να οδηγηθεί στην ευτυχία.
Ο Σενέκας είναι Στωικός. Συμβουλεύει τον Λουκίλιο να διακρίνει το καλό και το κακό, δίχως να επηρεάζεται από το πλήθος. Εκεί οι περισσότεροι αποτυγχάνουν:
«Θεωρούν ότι τα μέσα που χρησιμοποιεί η ευτυχία είναι η ίδια η ευτυχία, με αποτέλεσμα αναζητώντας την ευτυχία να φεύγουν μακριά της. […] Ως εκ τούτου, απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο από τον σκοπό που αναζητούν, και όσο μεγαλύτερη προσπάθεια καταβάλλουν τόσο καθυστερούν και μένουν πίσω. Αυτό συμβαίνει όταν τρέχεις σε έναν λαβύρινθο. Όσο βιάζεσαι εγκλωβίζεσαι περισσότερο.» Σενέκας, Ηθικές Επιστολές, 44.7
Έλσα Νικολαΐδου, Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ιδιωτικό αγγλικό σχολείο Med High (Κύπρος)
