Ο Μάρκος Αυρήλιος υπήρξε ο τελευταίος απ’ τους “Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες” της Ρώμης και σημαντικός εκπρόσωπος του στωικισμού. Ο στωικισμός είναι μια φιλοσοφία ζωής, που ακολουθώντας την κανείς, οδηγείται μέσω της στάσης του στην αταραξία, καθώς το μόνο που έχει σημασία είναι η κορυφαία αξία της αρετής.

Μέσα απ’ το έργο του (Τα εις εαυτόν), ο Μάρκος Αυρήλιος δίνει ακόμα και σήμερα απαντήσεις στις ανησυχίες που εκφράζονται απ’ τον σύγχρονο άνθρωπο, γιατί απλά κάποιες αγωνίες μας ταλανίζουν διαχρονικά.

-Έχασα κάποιο αγαπημένο πρόσωπο/Φοβάμαι τον θάνατο.

-“Ακόμα και αν είναι να ζήσεις τρεις χιλιάδες χρόνια -ακόμα και τριάντα χιλιάδες- , έχε ωστόσο κατά νου ότι κανείς δεν χάνει ζωή άλλη από αυτή που ζει κι ούτε ζει ζωή άλλη από αυτή που χάνει. Η πιο μεγάλη ζωή λοιπόν και η πιο μικρή έρχονται στα ίδια. Πράγματι, το παρόν είναι για όλους ίσο, κι αυτό που χάνεται συνεπώς είναι ίσο, κι έτσι ό,τι χάνεται μοιάζει σαν μία στιγμή. Διότι ούτε στο παρελθόν ούτε και στο μέλλον χάνει κανείς. Πώς άλλωστε να στερηθεί κάποιος αυτό που δεν έχει; …Ο πιο μακρόβιος άνθρωπος κι εκείνος που θα πεθάνει γρήγορα ίσο πράγμα χάνουν. Αυτό δηλαδή που πρόκειται να στερηθεί είναι μόνο το παρόν, αφού μόνο αυτό έχει, και κανείς δεν μπορεί να χάσει εκείνο που δεν έχει.

Ο Ιπποκράτης, αφού θεράπευσε πολλές αρρώστιες, αρρώστησε ο ίδιος και πέθανε. Οι Χαλδαίοι προανήγγειλαν τον θάνατο πολλών ανθρώπων, κι ύστερα υποτάχτηκαν κι αυτοί στο πεπρωμένο. Ο Αλέξανδρος, ο Πομπήιος και ο Γάιος Καίσαρ, που τόσες φορές κατέστρεψαν συθέμελα πόλεις ολόκληρες και σε μάχες πετσόκοψαν πολλές μυριάδες ιππέων και πεζών, κι αυτοί κάποτε έφυγαν απ’ τη ζωή. Ο Ηράκλειτος, που στη φυσιολογία του ανέφερε τόσα πολλά σχετικά με την εκπύρωση του κόσμου, γέμισε το εσωτερικό του σώματός του με νερό και πέθανε σκεπασμένος με κοπριά. Τον Δημόκριτο τον σκότωσαν οι ψείρες, τον Σωκράτη κάτι άλλες ψείρες. Τι θα πουν αυτά; Μπήκες στο πλοίο, ταξίδεψες, έφτασες. Κατέβα.

Να σκέφτεσαι συνεχώς πόσοι γιατροί πέθαναν, που πολλές φορές συνοφρυώθηκαν πάνω απ’ τους ασθενείς τους. Πόσοι επίσης φιλόσοφοι που είχαν αναπτύξει χιλιάδες σκέψεις περί θανάτου ή αθανασίας. Πόσοι ανδρείοι που σκότωσαν πολλούς. Πόσοι τύραννοι που εξουσίασαν τις ζωές των άλλων με φοβερή έπαρση σαν οι ίδιοι να ήταν αθάνατοι. ..Τούτος που κήδεψε τον άλλον, ξαπλώθηκε και ο ίδιος.

Μη συμπεριφέρεσαι σαν να επρόκειτο να ζήσεις χιλιάδες χρόνια. Το μοιραίο κρέμεται κιόλας από πάνω σου. Όσο ζεις, όσο είναι δυνατό, γίνε καλός”.

-Τα πρωινά ξυπνώ με κακή διάθεση, δεν έχω όρεξη για τίποτα, βλέπω τα πάντα μαύρα.

-“Όταν σηκώνεσαι κακοδιάθετος το πρωί, να σου είναι πρόχειρη η σκέψη ότι “σηκώνομαι για να κάνω το έργο ανθρώπου”. Συνεχίζω λοιπόν να στεναχωριέμαι που βαδίζω προς την πραγματοποίηση αυτών για τα οποία γεννήθηκα και χάρη των οποίων ήρθα στον κόσμο; Ή μήπως φτιάχτηκα να μείνω ξαπλωμένος και να ζεσταίνομαι; “Τούτο όμως είναι πιο ευχάριστο”. Για την ευχαρίστηση λοιπόν γεννήθηκες, και γενικά για να υφίστασαι και όχι για να ενεργείς; Δεν βλέπεις τα μικρά φυτά, τα πουλάκια, τα μυρμήγκια, τις αράχνες, τις μέλισσες που εκτελούν το έργο τους, συμβάλλοντας όσο έχει να κάνει με αυτά στην τάξη του κόσμου; …”Πρέπει όμως ν’ αναπαυόμαστε”. Πρέπει, συμφωνώ κι εγώ. Η φύση έδωσε βέβαια το σωστό μέτρο και για τούτο.

Τα ίδια τα πράγματα κατ’ ουδένα τρόπο αγγίζουν την ψυχή, δεν έχουν είσοδο σ’ αυτήν ούτε μπορούν να την αλλάξουν ή να την κινήσουν. Η ίδια μεταβάλλεται και κινείται από μόνη της, και σύμφωνα με το ποιόν των κρίσεων τις οποιες θεωρεί άξιο για την ίδια να σχηματίσει, αναλόγως διαμορφώνει για τον εαυτό της τα εξωτερικά πράγματα που υποπίπτουν στην αντίληψή της.

Να είσαι ελεύθερος και να βλέπεις τα πράγματα σαν άντρας, σαν άνθρωπος, σαν πολίτης, σαν θνητό πλάσμα. …Τα πράγματα δεν αγγίζουν την ψυχή αλλά στέκουν ακίνητα έξω απ’ αυτήν, ενώ οι ενοχλήσεις προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από κρίση που σχηματίζουμε μέσα μας γι αυτά. Δεύτερον ότι όλα τούτα που βλέπεις αλλάζουν στη στιγμή και δεν θα υπάρχουν άλλο. Να έχεις συνεχώς κατά νου σε πόσων πραγμάτων τις μεταβολές υπήρξες μάρτυρας. Ο κόσμος είναι μεταβολή, η ζωή υποκειμενική ιδέα.

Να είσαι χαρωπός, να μη χρειάζεσαι την έξωθεν βοήθεια, να μην χρειάζεσαι την ησυχία που δίνουν οι άλλοι. Να στέκεις ορθός, όχι να σε ορθώνουν.

Όταν θέλεις να προσφέρεις χαρά στον εαυτό σου, φέρε στο μυαλό σου τα προτερήματα ανθρώπων που ζουν μαζί σου, για παράδειγμα, την ενεργητικότητα του ενός, τη σεμνότητα του άλλου, τη γενναιοδωρία ενός τρίτου, κάποιο άλλο προτέρημα ενός άλλου. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν δίνει τόση χαρά όσο οι εικόνες των αρετών που καθρεφτίζονται στους χαρακτήρες εκείνων που ζουν δίπλα μας και κυρίως όταν τις βλέπουμε συγκεντρωμένες.

Να θυμάσαι συνεχώς πως μπροστά σε καθετί που σε οδηγεί στη λύπη να χρησιμοποιείς την εξής ιδέα: “Δεν είναι αυτό κακοτυχία, αντίθετα η γενναία αντιμετώπιση του είναι καλοτυχία” “.

-Νιώθω εγκλωβισμένος-η, θέλω να τ’ αφήσω όλα πίσω μου και να φύγω.

-“Οι άνθρωποι επιδιώκουν να καταφεύγουν στην ύπαιθρο, στις παραλίες, στα βουνά, και συνήθισες και συ να επιθυμείς πολύ όλα τούτα. Η τάση αυτή είναι στο σύνολό της πολύ αφελής, αφού έχεις τη δυνατότητα όποια στιγμή θελήσεις να καταφύγεις στον εαυτό σου. Πράγματι, πουθενά ο άνθρωπος δεν καταφεύγει με περισσότερη ηρεμία και αταραξία απ’ ό,τι στην ψυχή του, ιδίως όποιος έχει μέσα του στοιχεία τέτοια, που αν εισδύσει σε αυτά βρίσκεται μεμιάς σε γαλήνη. Και με γαλήνη δεν εννοώ άλλο από αρμονία. Να προσφέρεις λοιπόν πάντα στον εαυτό σου την καταφυγή αυτή και να τον ανανεώνεις”.

-Έχω θυμό μέσα μου, ψάχνω για εκδίκηση.

-“Ο καλύτερος τρόπος να παίρνεις το αίμα σου πίσω είναι να μην γίνεσαι όμοιος”.

-Νιώθω πως δεν μπορώ να πετύχω τους στόχους μου.

-“Αν κάτι σου είναι δύσκολο να το εκτελέσεις, μη θεωρείς ότι αυτό είναι ακατόρθωτο για τον άνθρωπο. Αντίθετα, ό,τι είναι δυνατό και προσιτό στον άνθρωπο να το νομίζεις εφικτό και για σένα”.

-Έχω παραιτηθεί απ’ τη ζωή.
-“Είναι ντροπή μέσα σε μια ζωή το σώμα σου να μην έχει αποκάμει και η ψυχή σου να έχει αποκάμει πρώτη”.

-Κολλάω στο παρελθόν και ανησυχώ υπερβολικά για το μέλλον.

-“Είμαι φτιαγμένος από σώμα και ψυχή. Για το σώμα μου, λοιπόν, όλα είναι αδιάφορα, γιατί δεν μπορεί καν να ενδιαφέρεται. Για τη διάνοια είναι αδιάφορα όσα δεν αποτελούν δραστηριότητές της, ενώ όσα είναι δραστηριότητές της εξαρτώνται όλα απ’ αυτή. Από τούτες πάλι μόνο με όσες έχουν σχέση με το παρόν ασχολείται, ενώ οι μελλοντικές ή οι περασμένες δραστηριότητές της τής είναι πια αδιάφορες”.

Και για να μην ξεχνάμε, μια γενική συμβουλή για το άτομο προς την κοινωνία: Ό,τι δεν συμφέρει το σμήνος δεν συμφέρει ούτε τη μέλισσα.

* Για την μετάφραση χρησιμοποιήθηκε: Μάρκος Αυρήλιος – Τα εις εαυτόν (Βιβλία Α’-ΣΤ’), Οι Έλληνες, εκδότης Οδυσσέας Χατζόπουλος.

Κείμενο: Σοφία Τατίδου – Φιλόλογος