Ψυχώσεις: Όταν ο στιγματισμός της ασθένειας γίνεται δελτίο ταυτότητας

Ψυχώσεις: Όταν ο στιγματισμός της ασθένειας γίνεται δελτίο ταυτότητας

Κάθε κοινωνία έχει την τάση να κατηγοριοποιεί τα μέλη της σε διάφορες κατηγορίες που η κάθε μία από αυτές έχει συγκεκριμένα διακριτά χαρακτηριστικά για το τι θεωρείται ως «φυσιολογικό» ή μη. Αν κάποιος αποκλίνει, με τρόπο εμφανή, από αυτό που θεωρείται ως «φυσιολογικό», ο κίνδυνος να στιγματισθεί ως τρελός, χαζός, καθυστερημένος, σακάτης, «ξένος» κ.τ.λ. είναι πολύ μεγάλος μέχρι του σημείου του χλευασμού, της απόρριψης και του κοινωνικού αποκλεισμού.

Οι περισσότεροι ειδικοί του χώρου, αλλά και πολιτικοί, συμφωνούν με την άποψη πως η ψυχική ασθένεια στιγματίζει σε μεγάλο βαθμό το άτομο, δημιουργώντας σοβαρές συνέπειες στην μετέπειτα ζωή του. Τα άτομα που έχουν κάποια σοβαρή ψυχική ασθένεια βρίσκονται απέναντι σε ένα σοβαρό δίλημμα η επίλυση του οποίου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση.

Από τη μία, θα πρέπει να παλέψουν με το γεγονός πως ανήκουν πλέον στην ομάδα των ψυχικά ασθενών ατόμων και, από την άλλη, αντιμετωπίζουν τον άμεσο κίνδυνο του στιγματισμού που συνεπάγεται αυτή η νέα τους κοινωνική ταυτότητα. Με άλλα λόγια, τα άτομα που έχουν κάποια σοβαρή ψυχική ασθένεια πρέπει να δίνουν ένα συνεχή αγώνα σε δύο μέτωπα, αυτό που αφορά στην ψυχική τους κατάσταση και αυτό που αφορά στη στάση του κόσμου απέναντι στην ψυχική ασθένεια και στα άτομα με ψυχική ασθένεια.

Τι είναι ο στιγματισμός;
Μια παροιμία λέει πως, αν σαράντα άτομα σου πουν πως είσαι τρελός, στο τέλος θα αρχίσεις να το πιστεύεις. Με την ίδια έννοια, αν κάποιος αισθάνεται έντονη την αμφισβήτηση του ατόμου του από τον περίγυρό του, θα αρχίσει να αμφισβητεί τόσο τον ίδιο τον εαυτό του όσο και την κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Με άλλα λόγια, ο στιγματισμός είναι μια μη επιθυμητή κοινωνική διάκριση που προκαλεί στο άτομο, μεταξύ άλλων, αισθήματα ντροπής, χαμηλή αυτοεκτίμηση, μεγάλο ψυχικό πόνο και σοβαρά προβλήματα στην εν γένει ζωή του.

Τα άτομα που έχουν ψύχωση γίνονται συχνότερα αποδέκτες στιγματισμού και προκαταλήψεων, απ΄ότι άτομα με ηπιότερες μορφές ψυχικής ασθένειας.

Α. Ο στιγματισμός είναι μια τρίπτυχη προβληματική που αφορά
Στη γνώση: η έλλειψη γνώσης οδηγεί στην άγνοια και στην απροθυμία εξεύρεσης εναλλακτικών προσεγγίσεων και ερμηνειών
Στη στάση: οι αρνητικές στάσεις οδηγούν σε προκαταλήψεις
Στη συμπεριφορά: οι συμπεριφορές που καθορίζονται από προκαταλήψεις οδηγούν στη διάκριση

Β. Ο στιγματισμός είναι μια διεργασία τεσσάρων σταδίων
Ετικετοποίηση: η μετατροπή ορισμένων από τα αμέτρητα διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ των ανθρώπων σε ετικέτα/στάμπα που διαφοροποιεί αμέσως κάποιον από τους υπολοίπους.

Στερεοτυπίες: εδώ μιλάμε για αρνητικού περιεχομένου στερεοτυπίες που μετατρέπουν το άτομο, από μοναδικό άτομο με δικά του χαρακτηριστικά γνωρίσματα, σε κάποιον με ιδιότητες που καθορίζει εκ των προτέρων η εκάστοτε στερεοτυπία. Για παράδειγμα, η σοβαρή ψυχική ασθένεια συνδέεται από πολλούς με στερεοτυπίες επικινδυνότητας, βίαιης συμπεριφοράς, αναξιοπιστίας, έλλειψης προβλεψιμότητας κ.ά.

Διάκριση ανάμεσα σε «εμείς» και «αυτοί»: όσους αφορά η εκάστοτε στερεοτυπία, θεωρούνται ως «διαφορετικοί», «κατώτεροι», λιγότερο άξιοι που θα πρέπει να επισημανθούν και να διαφοροποιηθούν από τους φορείς της στερεοτυπίας αυτής. Ταυτόχρονα, όμως, η διαφοροποίηση αυτή δημιουργεί αισθήματα φόβου και απειλής που ενισχύουν ακόμα περισσότερο την ανάγκη ομαδοποίησης και περιθωριοποίησης των «διαφορετικών».

Διάκριση και απώλεια κύρους: οι στιγματισμένοι υποτιμώνται και αποκλείονται με συνέπεια να χάνουν το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό τους κύρος. Η διάκριση αυτή μπορεί να είναι ατομική ή δομική. Δομική διάκριση είναι, για παράδειγμα, η διάθεση πολύ λιγότερων πόρων για την υγεία, εκπαίδευση κ.τ.λ. για περιοχές όπου διαμένουν στιγματισμένες ομάδες.

Γ. Τρία είδη στιγματισμού
Φυσικός στιγματισμός: που σημαίνει κάποια μορφή σωματικής παραμόρφωσης ή κάποια μεταδοτική, και όχι μόνο, ασθένεια (παλαιότερα η λέπρα, η χολέρα κ.τ.λ., τώρα το AIDS)

Ψυχικός στιγματισμός: που αφορά άτομα με κάποια ψυχική ασθένεια που στιγματίζει τον χαρακτήρα τους, όπως για παράδειγμα, μια εξάρτηση από ουσίες.

Ομαδικός στιγματισμός: που αφορά το στιγματισμό από την κοινωνία ατόμων με συγκεκριμένο θρήσκευμα, εθνικότητα, χρώμα κ.ά.

Μορφές στιγματισμού

1.Ατομική διάκριση
Για παράδειγμα, κάποιος αρνείται να νοικιάσει το διαμέρισμά του σε κάποιο άλλης εθνικότητας άτομο ή σε κάποιον που νοσηλεύθηκε σε κάποια ψυχιατρική κλινική.

2. Δομική διάκριση
Όταν οι κοινωνικές διεργασίες στιγματισμού οδηγούν σε διακρίσεις χωρίς να στιγματίζονται άμεσα άτομα. Για παράδειγμα, όταν οι κάτοικοι μιας περιοχής δεν θέλουν να εγκατασταθεί στην περιοχή τους κάποιο κέντρο φροντίδας ατόμων με κάποιας μορφής εξάρτηση (π.χ. αλκοόλ, ναρκωτικά), μία μονάδα αποκατάστασης ψυχιατρικών ασθενών, ένα κέντρο υποδοχής μεταναστών κ.τ.λ. Όταν ο στιγματισμός των ατόμων με ψυχική νόσο έχει ως συνέπεια να μη δίνονται ούτε καν τα άκρως αναγκαία κεφάλαια για μια αξιοπρεπή περίθαλψη και στήριξή τους.

3. Αυτοστιγματισμός/αυτοδιάκριση
Η κοινωνική και προσωπική μας ταυτότητα αποτελεί, σε μεγάλο βαθμό, το καθρέφτισμα του τρόπου που ο περίγυρός μας (άμεσος και έμμεσος) μας βλέπει και μας ορίζει. Ως εκ τούτου, ο αυτοστιγματισμός εμπεριέχει όλες τις στερεοτυπίες, τις αρνητικές παραστάσεις και συναισθηματικές εκδηλώσεις του εκάστοτε ευρύτερου κοινωνικού στιγματισμού που το άτομο ενσωματώνει, αποδέχεται και στρέφει στον ίδιο του τον εαυτό. Τα ποσοστά εμφάνισης αυτοστιγματισμού κυμαίνονται, σύμφωνα με διάφορες έρευνες, μεταξύ 25-40%.

Ένα μεγάλο πρόβλημα του αυτοστιγματισμού είναι πως το άτομο μπορεί να νιώθει στιγματισμένο -με ό,τι αυτό συνεπάγεται- ακόμα και όταν δεν στιγματίζεται από τον περίγυρό του.

Οι συνέπειες του αυτοστιγματισμού ατόμων με ψυχική ασθένεια
Ο στιγματισμός αφορά σχεδόν κάθε μορφή ψυχικής διαταραχής, αλλά τα άτομα με σοβαρή ψυχική νόσο/διαταραχή, όπως η ψύχωση και ιδιαίτερα η σχιζοφρένεια, πλήττονται περισσότερο από κάθε άλλον. Οι έρευνες δείχνουν πως τουλάχιστον το 50% των ατόμων αυτών έχουν βιώσει σοβαρό στιγματισμό, τα δε 2/3 από αυτά δηλώνουν πως έχουν γίνει διακρίσεις σε βάρος τους εξαιτίας της ασθένειάς τους. Η διάκριση αυτή εκδηλώνεται, αρκετές φορές, και απέναντι στα συγγενικά πρόσωπα του ατόμου.

Κάθε άτομο με ψυχική νόσο, όπως και όλοι μας, ενσωματώνει τις επικρατούσες παραστάσεις και στερεοτυπίες περί ψυχικής νόσου. Αυτό οδηγεί συχνά στον αυτοστιγματισμό, αλλά και σε μια προσδοκία στιγματισμού του από τους άλλους, κάτι που, με τη σειρά τους, έχει ως συνέπεια:

-να πλήττεται η αυτοεκτίμηση και η εικόνα που έχει για τον εαυτό του,

-να κρύβει το πρόβλημά του και να αποφεύγει τους άλλους (κοινωνική απομόνωση),

-να έχει χειρότερες προϋποθέσεις για εξεύρεση κατοικίας, εργασίας και στην οικονομία του

-να μη ζητά τη βοήθεια και τη στήριξη που τόσο ανάγκη έχει, εξαιτίας του φόβου της απόρριψης, σε περίπτωση που χρειασθεί να δηλώσει το ψυχικό του πρόβλημα. Οι συνέπειες αυτού του φόβου είναι ζοφερές. Η θνησιμότητα ατόμων με σοβαρή ψυχική νόσο είναι πολύ υψηλή και βρίσκεται 20-25 χρόνια κάτω του μέσου προσδόκιμου χρόνου ζωής του μέσου πληθυσμού,

-να μειώνεται η ποιότητα της παρεχόμενης σωματικής και ψυχιατρικής φροντίδας απέναντι σε αυτά τα άτομα, μιας και αντιμετωπίζονται συχνά ως παιδιά ενός κατώτερου Θεού. Ιδιαίτερα όσον αφορά στην ψυχιατρική φροντίδα, παρατηρείται συχνά, στο προσωπικό, μια παράβλεψη συγκεκριμένων ρουτινών, μια αίσθηση παραίτησης και ματαιότητας όσον αφορά στις δυνατότητες της ψυχιατρικής φροντίδας να ανατρέψει μια τόσο αρνητική εξέλιξη στην πορεία της νόσου του ασθενούς και μια έλλειψη πίστης για την αποτελεσματικότητα επιστημονικά τεκμηριωμένων μεθόδων περίθαλψης που όλα μαζί επιδεινώνουν τις προοπτικές μιας καλής πρόγνωσης και ποιότητας ζωής του ασθενούς.

-Οι στερεοτυπίες του ψυχιατρικού προσωπικού απέναντι στην ψυχική ασθένεια είναι συχνές, έχει δε, σε ποσοστό 75%, την ίδια -ή ακόμα χειρότερη- στάση απέναντι σε αυτήν με τον υπόλοιπο πληθυσμό.

-όσον αφορά στη σωματική υγεία ατόμων με σοβαρή ψυχική διαταραχή, οι έρευνες δείχνουν πως η ποιότητα της παρεχόμενης φροντίδας τους είναι κατώτερη αυτής που παρέχεται στον υπόλοιπο πληθυσμό (π.χ. αντιμετώπιση επιπλοκών διαβήτη, εμφραγμάτων ή στεφανιαίας νόσου, εγκεφαλικών επεισοδίων, συνταγογράφηση παλαιότερης γενιάς φαρμακευτικών σκευασμάτων, ελλιπής διερεύνηση του σωματικού προβλήματος με πιο εξειδικευμένες και σύγχρονες μεθόδους κ.τ.λ.). Σαφή σωματικά συμπτώματα θεωρούνται συχνά ως μέρος του ψυχικού προβλήματος του ασθενούς και όχι ως αντικείμενο περαιτέρω σωματικής διερεύνησης.

Στιγματισμός, στίγμα
Ο στιγματισμός εμφανίζεται σε πολλούς τομείς της ζωής του ασθενούς

1. Κατοικία και οικογένεια
-Αρνητικές αντιδράσεις προς τον ασθενή από την ίδια του την οικογένεια
-Αρνητικές αντιδράσεις του περίγυρου προς την οικογένεια του ασθενούς
-Υψηλότερα ποσοστά αδυναμίας εξεύρεσης στέγης
-Αρνητικές αντιδράσεις του περίγυρου για εγκατάσταση ασθενών στην περιοχή τους

2.Φίλοι και άλλες σχέσεις
-Φίλοι εξαφανίζονται
-Διάφορες άλλες σημαντικές σχέσεις διακόπτονται

3. Εργασία
-Υψηλά ποσοστά ανεργίας
-Υποβαθμισμένο είδος εργασίας, χαμηλότερη αμοιβή
-Σημαντικά μειωμένες προϋποθέσεις για καριέρα

4. Μεγάλες δυσκολίες στη δημιουργία οικογένειας
Εκτός από τον τομέα της ιατρικής και νοσοκομειακής περίθαλψης, διακρίσεις σε βάρος των ατόμων με σοβαρή ψυχική νόσο παρατηρούνται και στα μέσα ενημέρωσης. Ενδεικτικά, οι έρευνες δείχνουν πως, στα έντυπα μέσα, η συσχέτιση της ψυχικής νόσου με τη βία κυμαίνεται σε ποσοστά μεταξύ 40-70%. Στην τηλεόραση, τα άτομα με ψυχική νόσο είναι 10-20 φορές βιαιότερα από οποιονδήποτε άλλον. Στις δε ταινίες κινούμενων σχεδίων για παιδιά, τα άτομα με ψυχική νόσο παρουσιάζονται ως βίαια σε ποσοστό 85%.

Οι επιπτώσεις στα άτομα του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος
Ο στιγματισμός δεν πλήττει μόνο το άτομο με σοβαρή ψυχική νόσο, αλλά και ολόκληρη την οικογένειά του. Αν λάβουμε υπόψη πως σοβαρές ψυχικοί νόσοι πλήττουν περίπου το 2% του γενικού πληθυσμού και πως, κατά μέσο όρο, υπάρχουν 5 περίπου άτομα στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον κάθε ασθενούς, τότε, σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, με πληθυσμό γύρω στα δέκα εκατομμύρια, αυτό σημαίνει πως περίπου ένα εκατομμύριο άτομα βιώνουν τις συνέπειες αυτού του στιγματισμού.

Οι λιγοστές έρευνες που υπάρχουν γύρω από αυτή τη διάσταση του στιγματισμού δείχνουν πως αυτός επηρεάζει άμεσα τον ελεύθερο χρόνο των υπόλοιπων μελών της οικογένειας, τη δυνατότητά τους να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν φιλικές σχέσεις, όπως και το να μιλήσουν ανοιχτά για την κατάστασή τους.

Γιατί στιγματίζουμε;
Όλοι οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη τάση να θέλουν να αποφεύγουν κάθε είδους κίνδυνο. Από τη στιγμή, όμως, που έχουν ταυτόχρονα και ανάγκη να σχετίζονται με άλλους και εξαρτώνται, με διάφορους τρόπους ο ένας από τον άλλον, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να είναι σε θέση να επισημαίνουν τα άτομα ή τις ομάδες ατόμων που αποτελούν κάποια μορφή απειλής για την υγεία, την ασφάλεια, την κοινωνική θέση, τις αξίες και την κοσμοθεωρία τους.

Μέσα από τη σύγκρισή τους με κοινωνικές ομάδες που εκλαμβάνονται και θεωρούνται ως αναξιόπιστες, ανήθικες ή ανάξιες, η αυτοεκτίμησή τους ενισχύεται, η θεώρησή τους για την κοινωνία και τον κόσμο επιβεβαιώνεται και δικαιώνεται, η δε συνοχή της ομάδας που οι ίδιοι ανήκουν ενδυναμώνεται.

Οι απόψεις αυτές αποτελούν κοινωνικά δημιουργήματα και το κάθε ξεχωριστό άτομο που στιγματίζει δεν κάνει τίποτα άλλο από το να εκφράζει και να αναπαράγει αυτές τις κοινωνικές αξίες και τα στερεότυπα. Ο στιγματισμός δεν αφορά μόνο άτομα με ψυχική νόσο, αν και φαίνεται πως τα άτομα αυτά να είναι τα πλέον εκτεθειμένα.

Στην πορεία της ιστορίας της ανθρωπότητας υπήρξαν, και συνεχίζουν να υπάρχουν, πολλές ομάδες ατόμων που έχουν στιγματισθεί και περιθωριοποιηθεί, όπως, για παράδειγμα, τα άτομα που είναι φορείς του ιού HIV ή έχουν AIDS, άτομα διαφορετικής εθνότητας, θρησκείας, χρώματος, φυλής ή φύλου. Παλαιότερα, όταν ακόμα ο καρκίνος θεωρούνταν ως ανίατη ασθένεια, υπήρχε ο ανάλογος στιγματισμός των ατόμων που έπασχαν από καρκίνο.

Επίλογος
Η στροφή της ψυχιατρικής, τα τελευταία χρόνια, προς μια περισσότερο βιολογική ερμηνεία των ψυχικών διαταραχών, δηλαδή ως αποτελέσματος της δυσλειτουργίας του εγκεφάλου, και, ως εκ τούτου, να θεωρούνται, σε μεγάλο βαθμό, ως ανίατες, φαίνεται πως έχει επιδεινώσει την εικόνα του κόσμου για τις ψυχικές ασθένειες και τη στάση του απέναντι σε αυτές.

Έρευνες σε διάφορες χώρες δείχνουν πως η στροφή προς μια βιολογική ερμηνεία, όχι μόνο δεν βελτίωσε, αλλά επιδείνωσε τη στάση του κόσμου απέναντι στις σοβαρές τουλάχιστον ψυχικές νόσους καθώς μοιάζει να θεωρείται πως οι πράξεις των ψυχικά ασθενών βρίσκονται εκτός του συνειδητού τους ελέγχου, με συνέπεια να βιώνονται ως ακόμα πιο απρόβλεπτα και επικίνδυνα άτομα. Η στάση του «εμείς και αυτοί» ενισχύθηκε και, ως εκ τούτου, και η ανάγκη στιγματισμού.

Πριν από πέντε μόλις χρόνια, στη Σουηδία -μια χώρα με πολύ υψηλό επίπεδο ιατρικής φροντίδας, κοινωνικής πρόνοιας και σύγχρονης αντίληψης- συνέβη το γεγονός που θα περιγράψω και που καταδεικνύει το πόσο βαθιά ριζωμένα είναι εντός μας στερεότυπα και αντιλήψεις που επηρεάζουν τον τρόπο που εκτιμούμε και βιώνουμε πολλά πράγματα, άτομα και καταστάσεις.

Ένα άτομο, λοιπόν, ειδικός σύμβουλος του Κοινωνικού Συμβουλίου ενός Νομού, που ήταν να πάρει μέρος σε μια μεγάλη δημόσια συζήτηση για την ψυχική υγεία, όπου θα συμμετείχε και μία εκπρόσωπος της κυβέρνησης, εμφάνισε αιφνιδιαστικά ένα ψυχωτικό επεισόδιο για το οποίο εισήχθη άμεσα σε ψυχιατρική κλινική.

Κάποια στιγμή, ζήτησε την άδεια να τηλεφωνήσει στο Κοινωνικό Συμβούλιο για να ενημερώσει πως δεν ήταν σε θέση να λάβει μέρος στη συζήτηση αυτή, εξαιτίας αυτού που του συνέβη. Δεν του επετράπη να τηλεφωνήσει ή να δεχθεί επισκέψεις και στον φάκελό του σημειώθηκε πως έχει «ιδέες μεγαλείου» και ισχυρίζεται πως έχει «υψηλές γνωριμίες στο Κοινωνικό Συμβούλιο»…

Τα περαιτέρω λόγια είναι περιττά…

Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής

Πηγή: i-psyxologos.gr

Διαβάστε επίσης

Close