Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου αποτέλεσε η περίπτωση ενός μικρού κοριτσιού 5 χρονών που είδα πριν από λίγο καιρό, το οποίο -μετά από μία περιφορά σε όλα τα νοσοκομεία της πόλης, στη διάρκεια των τελευταίων 2 περίπου χρόνων, για διάφορα σωματικά συμπτώματα που επικαλούνταν η μητέρα πως το παιδί παρουσιάζει και για τα οποία ποτέ δεν υπήρξε κάποιο οργανικό εύρημα- παραπέμφθηκε σε ψυχολόγο.

Στη διάρκεια μιας συνεδρίας, το παιδί, παίζοντας στην αμμοδόχο με τις μινιατούρες του υλικού της παιγνιοθεραπείας, και συγκεκριμένα με κάποιες ανθρώπινες φιγούρες, λέει με αυστηρό τόνο σε μία παιδική κοριτσίστικη φιγούρα που ήταν ξαπλωμένη σε ένα κρεβατάκι, κρατώντας, ταυτόχρονα, η ίδια στο χέρι μια άλλη φιγούρα που υποτίθεται πως ήταν η μητέρα του ξαπλωμένου κοριτσιού: «Όταν σε ρωτάνε, θα λες πως πονάς στην κοιλίτσα, στο κεφάλι, πως ζαλίζεσαι. Βάλε το καλά στο μυαλό σου, είσαι άρρωστη, ακούς;»…

Ο μύθος της «καλής μητέρας» είναι πολύ βαθιά ριζωμένος στην κουλτούρα μας, κάτι που διαφαίνεται σε κάθε μορφή έκφρασής της. Ως εκ τούτου, και μόνον η σκέψη ενοχοποίησης μιας μητέρας για την κατάσταση της υγείας του παιδιού της έρχεται σε άμεση σύγκρουση με βαθιές πεποιθήσεις μας, κάτι που καθιστά ακόμα δυσκολότερη την αξιολόγηση των πραγματικών αιτιών τυχόν προβλημάτων υγείας ενός παιδιού που είτε δεν υφίστανται είτε έχουν προκληθεί από την ίδια τη μητέρα…

Ο όρος «Münchausen by Proxy» (MBP) και η προέλευσή του
Ο όρος σύνδρομο Münchausen προϋπήρχε (από το 1951) στην ψυχιατρική ενηλίκων για να περιγράψει άτομα που, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, επικαλούνταν την ύπαρξη διαφόρων συμπτωμάτων για τα οποία ζητούσαν ιατρική βοήθεια. Η ονομασία Münchausen είναι εμπνευσμένη από τις φανταστικές και απίστευτες ιστορίες του περίφημου βαρόνου Hieronymus von Münchausen που ισχυρίζονταν πως είχε ζήσει και για τις οποίες υπερηφανεύονταν προς όλους. Τα άτομα αυτά δεν θα πρέπει να συγχέονται με αυτά που υποφέρουν από υποχονδρίαση όπου εκεί το άτομο πιστεύει πραγματικά πως έχει κάποια ασθένεια.

Όσον αφορά στο σύνδρομο Münchausen by Proxy -δηλ. «Münchausen δια εντολοδόχου ή πληρεξουσίου»- καθιερώθηκε στην Αγγλία στα τέλη της δεκαετίας του 1970 για να περιγράψει μια ιδιότυπη μορφή παιδικής κακοποίησης, και αναφέρεται στην προσπάθεια ενός γονέα ή φροντιστή παιδιού (σε ποσοστό 75-98% είναι η μητέρα) να πείσει τους άλλους πως το παιδί του υποφέρει από κάποια συμπτώματα -χωρίς, όμως, κάτι τέτοιο να συμβαίνει στην πραγματικότητα- ή να του προκαλέσει κάποια, λιγότερο ή περισσότερο, σοβαρή σωματική βλάβη, με σκοπό να πείσει για το αληθές των ισχυρισμών του και να εισπράξει την προσοχή και συμπάθεια των άλλων αλλά και για να μπορεί να τους ελέγχει.

Στην πάροδο των χρόνων από την καθιέρωσή του, το σύνδρομο Münchausen by Proxy , ως διάγνωση, έχει γίνει αντικείμενο έντονων συζητήσεων, αλλά και αμφισβητήσεων. Κατά την άποψη ορισμένων, η διάγνωση αυτή δεν θα έπρεπε να υφίσταται και, για ορισμένους άλλους, αποτελεί μια κακοπροαίρετη ενοχοποίηση μητέρων που αγωνίζονται ενάντια σε ένα ανάλγητο, μερικές φορές, απέναντι στα προβλήματα υγείας του άρρωστου παιδιού τους, σύστημα υγείας. Κάποιες, επίσης, φωνές από το φεμινιστικό κίνημα υποστηρίζουν πως το σύνδρομο αυτό δεν είναι παρά μία ακόμα προσπάθεια των ανδρών να ενοχοποιήσουν και να βλάψουν τη γυναίκα-μητέρα.

Συχνότητα εμφάνισης, συνήθη επικαλούμενα συμπτώματα, συνέπειες
Εκτιμάται πως, περίπου, 1/200 000 παιδιά κάτω των 16 ετών παρουσιάζει κάποια στιγμή προβλήματα υγείας που έχουν προκληθεί από τον ίδιο το γονιό του. Εάν, εδώ, προστεθούν και οι περιπτώσεις εκείνες όπου ο γονιός παραποιεί και υπερδιογκώνει τα συμπτώματα του παιδιού, τότε το ποσοστό αυτό αγγίζει τα 3/200 000 παιδιά. Η συχνότητα εμφάνισης είναι πολύ μεγαλύτερη σε παιδιά ηλικίας μικρότερης του ενός έτους καθώς, εξαιτίας του ότι δεν έχουν ακόμα αρκετά εξελιγμένη λεκτική ικανότητα, ο γονιός δεν κινδυνεύει να αποκαλυφθεί. Εκτιμάται, επίσης, πως ο αριθμός των περιπτώσεων Münchausen by Proxy είναι, στην πραγματικότητα, πολύ μεγαλύτερος.

Το σύνδρομο MBP αποτελεί μορφή παιδικής κακοποίησης, στην περίπτωση που το παιδί αναγκάζεται να υποστεί σειρά επώδυνων ιατρικών εξετάσεων ή/και θεραπειών, όπως π.χ. μαγνητικές τομογραφίες, ισχυρές φαρμακευτικές αγωγές (π.χ. για ημικρανίες, για διαφόρων ειδών αλλεργίες κ.ά.) ή έχουν χειρουργηθεί, επειδή οι μητέρες τους κατάφεραν να παραπλανήσουν και να πείσουν τους γιατρούς πως το παιδί τους έχει πραγματικά κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας ή επειδή το παιδί υφίσταται σοβαρούς περιορισμούς που επιβαρύνουν την ομαλή του εξέλιξη, όπως περιορισμός στο σπίτι, απαγόρευση παιχνιδιού κ.ά.

Ο κατάλογος των επικαλούμενων, υπερδιογκούμενων ή παραποιούμενων συμπτωμάτων είναι μακρύς. Συνήθως, η μητέρα επικαλείται σοβαρά και δραματικής μορφής συμπτώματα που απαιτούν επείγουσα παρέμβαση, όπως: επιληπτικές κρίσεις, ακατάσχετους εμέτους ή διάρροιες, κράμπες, ημικρανίες, αιμορραγίες, δύσπνοιες κ.τ.λ. Στην περίπτωση του συνδρόμου MBP, η παρατηρούμενη διαφορά ανάμεσα στα επικαλούμενα συμπτώματα του παιδιού και σε όσα παρατηρεί ή διαπιστώνει το ιατρικό προσωπικό είναι τεράστια. Παράλληλα, όμως, και λόγω της φύσης των επικαλούμενων συμπτωμάτων, δεν είναι εύκολο να αγνοηθούν -ακόμα και στην περίπτωση που οι ειδικοί ενδόμυχα τα αμφισβητούν- εξαιτίας του έστω και μικρού ενδεχόμενου να υποκρύπτουν κάποια σοβαρή πάθηση.

Τα πράγματα γίνονται ακόμα δυσκολότερα για το ιατρικό προσωπικό, στην περίπτωση που το παιδί έχει κάποια ήδη γνωστή χρόνια πάθηση και η μητέρα επικαλείται ύπαρξη συμπτωμάτων που, όμως, δεν ταιριάζουν καθόλου στην κλινική εικόνα της χρόνιας πάθησης και, ως εκ τούτου, προκαλούν μεγάλη σύγχυση. Ένας επιπλέον παράγοντας που καθιστά δυσκολότερη τη βοήθεια και στήριξη ενός, με αυτόν τον τρόπο, κακοποιούμενου παιδιού είναι και ο κίνδυνος χρήσης ένδικων μέτρων από την πλευρά της μητέρας σε βάρος του ιατρικού προσωπικού για παράβαση καθήκοντος ή κάτι ανάλογο.

Οι συνέπειες του συνδρόμου MBP μπορεί να είναι ακόμα και η πρόκληση μόνιμων βλαβών στο παιδί και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο θάνατος. Η πρόκληση πραγματικών συμπτωμάτων στο παιδί μπορεί να γίνει π.χ. διαμέσου υπερ- ή υποκατανάλωσης φαρμακευτικών σκευασμάτων, χρόνιας δηλητηρίασης του παιδιού ή χορήγησης διαφόρων ενέσιμων σκευασμάτων που προκαλούν βλάβες κ.ά. Το σύνδρομο MBP δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να υπάρχουν και πραγματικά προβλήματα υγείας στο παιδί, ούτε όμως και το αντίθετο.

Θα πρέπει, επίσης, να επισημανθούν και οι ψυχολογικές συνέπειες που μπορεί να έχει στο παιδί μια τέτοιου είδους γονική συμπεριφορά, συνηθέστερες των οποίων είναι: άγχος, ανησυχία, φόβος, υπερκινητικότητα, παθητικότητα και αίσθημα ανημπόριας. Ορισμένα μπορεί να εμφανίσουν δυσκολίες στη διάκριση ανάμεσα σε φαντασία και πραγματικότητα, δυσκολίες στις διαπροσωπικές και κοινωνικές τους σχέσεις, χαμηλή αυτοεκτίμηση καθώς και σύνδρομο μετατραυματικού στρες.

Υπάρχουν ενδείξεις πως οι τυχόν υποψίες περί ύπαρξης συνδρόμου MBP καταγγέλλονται δυσκολότερα απ΄ό,τι άλλες μορφές παιδικής κακοποίησης.

Η κατάσταση της ψυχικής υγείας της μητέρας
Οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούν με την άποψη πως το σύνδρομο MBP σχετίζεται άμεσα με το μητρικό ρόλο, και, πιο συγκεκριμένα, με μια σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία μίας μητέρας να είναι μια ιδανική μητέρα και στη συνειδητή της, μερικές φορές, κακομεταχείριση του παιδιού που την οδηγεί σε σύγχυση και ακραίες επιλογές. Ως αιτίες για αυτό έχουν αναφερθεί π.χ. δυσκολίες διαχείρισης της επιθετικότητας, έλλειψη συναισθαντικότητας, ανάγκη ελέγχου και άσκησης εξουσίας, τραυματικές εμπειρίες, ύπαρξη σοβαρής ψυχοπαθολογίας κ.ά.

Το αξιοπερίεργο είναι, όμως, πως σε όσες περιπτώσεις δόθηκε η δυνατότητα διερεύνησης της κατάστασης της ψυχικής υγείας της μητέρας, σπάνια έγινε εφικτό να τεθεί μια σαφής διάγνωση. Οι μητέρες αυτές φαίνονταν ψυχικά υγιείς ή, ακριβέστερα, να μην έχουν κάποια εμφανή και διακριτή ψυχική νόσο. Βρέθηκαν, όμως, να έχουν συμπτώματα ύπαρξης διαφόρων μορφών διαταραχών προσωπικότητας (υστερικής, μεταιχμιακής, ναρκισσιστικής, άτυπης). Περίπου ανάλογα ψυχιατρικά προβλήματα διαπιστώθηκαν και σε μητέρες που επικαλέσθηκαν ψευδώς σεξουαλική κακοποίηση του παιδιού τους.

Πολλές από τις μητέρες αυτές μοιάζουν, επιφανειακά, ως καλά προσαρμοσμένα και δυναμικά άτομα, έχουν σταθερή σχέση και συχνά περισσότερα από δύο παιδιά. Η εικόνα αυτή μειώνει τις δυνατότητες διαπίστωσης πιθανής ύπαρξης συνδρόμου MBP, κάτι που είναι σαφώς ευκολότερο σε περίπτωση που η μητέρα προέρχεται από μία κοινωνικά περιθωριοποιημένη και πολυπροβληματική οικογένεια.

Οι μητέρες με σύνδρομο MBP φαίνονται προς τα έξω ως πολύ καλές, δοτικές, υπερπροστατευτικές και γεμάτες από αγάπη μητέρες που νοιάζονται ιδιαίτερα για το παιδί τους. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι άτομα πολύ χειριστικά και που, συχνά, ψεύδονται ασύστολα. Οι ιστορίες που διηγούνται έχουν συχνά δραματικό χαρακτήρα και τα ψέματα που λένε δεν αφορούν μόνο το παιδί αλλά και τον ίδιο τον εαυτό τους. Μπορεί, για παράδειγμα, να ισχυρίζονται πως οι ίδιες έχουν πέσει θύματα σεξουαλικής κακοποίησης ή ληστείας κάτω από φοβερά δραματικές συνθήκες κ.τ.λ.

Πέραν των χαρακτηριστικών στοιχείων που προαναφέρθηκαν, οι μητέρες αυτές δείχνουν μια σχεδόν ουδέτερη στάση απέναντι στην ταλαιπωρία και στον πόνο του παιδιού τους από τις διάφορες εξετάσεις και μοιάζει να ενδιαφέρονται περισσότερο να στηρίξουν το νοσηλευτικό και ιατρικό προσωπικό παρά το ίδιο το παιδί τους, στη διάρκεια αυτών των, συχνά επώδυνων, ιατρικών εξετάσεων. Συνεργάζονται πρόθυμα με το νοσηλευτικό και ιατρικό προσωπικό, βοηθούν άλλους γονείς που έχουν άρρωστα παιδιά, αποκτώντας, τελικά, κάποια ξεχωριστά «προνόμια» και πρόσβαση σε χώρους του νοσοκομείου όπου δεν επιτρέπεται η είσοδος σε κανέναν άλλο γονιό.

Κάτι που, επίσης, προκαλεί εντύπωση και απορία είναι η αντίδρασή τους όταν δεν διαπιστώνεται η ύπαρξη κάποιου προβλήματος στο παιδί. Η όποια ανακούφισή τους -εάν υπάρχει- γρήγορα περνά και, πολύ σύντομα, επανεμφανίζεται η επίμονη απαίτησή τους για περαιτέρω εξετάσεις.

Επίλογος

Είναι αλήθεια πως το σύνδρομο MBP είναι μια πολύ σπάνια διάγνωση και αρκετές φορές δύσκολη να επιβεβαιωθεί με απόλυτη ακρίβεια. Υπάρχουν στοιχεία από κάποιες έρευνες που δείχνουν πως ένα ποσοστό περίπου 3,5% των διαγνωσμένων περιπτώσεων συνδρόμου Münchausen by Proxy ήταν λανθασμένες. Κάτι τέτοιο, όμως, θα μπορούσε να ισχύει και για κάθε είδους διάγνωση και δεν σημαίνει πως το φαινόμενο δεν υφίσταται αλλά και ούτε πως δεν υπάρχει μεγάλη ανάγκη περαιτέρω διερεύνησής του καθώς αποτελεί μια σχετικά πρόσφατη κλινική οντότητα.

Το σύνδρομο MBP είναι μια μορφή πολύ ιδιότυπης, λανθάνουσας και μακροχρόνιας παιδικής κακοποίησης που μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στο θάνατο του παιδιού. Και μόνο αυτό το ενδεχόμενο επιβάλει τη συνεχή εγρήγορση, ενημέρωση και εκπαίδευση όλων όσων έχουν επαφή με μικρά παιδιά.

Όταν υπάρχουν υποψίες για πιθανή ύπαρξη συνδρόμου MBP, είναι πολύ σημαντική η συνεργασία μεταξύ των υπηρεσιών ή θεσμών που έχουν επαφή με το παιδί και την οικογένειά του. Θα πρέπει, επίσης, να ερευνάται πολύ προσεκτικά όλο το ιατρικό ιστορικό του παιδιού και η πορεία που είχε μέχρι στιγμής.

Η πίστη μας για την αγάπη και καλή προαίρεση των γονέων απέναντι στα παιδιά τους, σε καμία περίπτωση, δεν θα πρέπει να αμφισβητούνται από κανέναν. Αυτό, όμως, που ταυτόχρονα θα πρέπει να έχουμε υπόψη είναι πως η αγάπη προς το παιδί μας δεν αρκεί από μόνη της για να είμαστε καλοί και ως γονείς. Απαιτείται και μία σειρά άλλων προϋποθέσεων, όπως συναισθηματική ωριμότητα, προσωπικές θετικές εμπειρίες φροντίδας ως παιδιά, συναισθαντικότητα κ.ά., που, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε όλοι μας. Μπορούμε, όμως, πάντα να προσπαθούμε για το καλύτερο, να αυτοπαρατηρούμαστε, να αυτοκρινόμαστε και να θέλουμε συνεχώς να βελτιωνόμαστε όχι μόνον ως γονείς αλλά και ως Άνθρωποι…

Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής