Η περίφημη Περιοχή των Εξοχών της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ου αιώνα

Μία βόλτα ιστορική και φωτογραφική, στη Θεσσαλονίκη μιας περασμένης εποχής, στην Περιοχή με τις ωραιότερες επαύλεις της πόλης!

Η ιστορία:

Τέλη του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου αιώνα. Η Θεσσαλονίκη, το σημαντικό κέντρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια, είναι “μωσαϊκό” εθνοτήτων και θρησκειών, κατοικείται από Εβραίους, Ντονμέδες, Έλληνες, Ευρωπαίους, Μουσουλμάνους, Βούλγαρους, Φραγκολεβαντίνους. Πολλοί απ’ αυτούς αναπτύσσουν εμπορική και επιχειρηματική δραστηριότητα και είναι πολύ ευκατάστατοι, «πλουσιόκοσμος», όπως γράφει ο Ανδρέας Καρκαβίτσας.

Η πόλη εκτείνεται μέχρι τα τείχη στα ανατολικά, εκεί που βρίσκεται ακόμη και σήμερα το Σιντριβάνι, στη συμβολή των οδών Εθνικής Αμύνης και Εγνατίας. Το τείχος φτάνει μέχρι τον Λευκό Πύργο στη θάλασσα. Η περιοχή έξω από τα τείχη ήταν γνωστή ως «Εξοχές», καθώς εκεί υπήρχαν κυρίως καλλιεργήσιμες εκτάσεις και κήποι, που σταδιακά άρχισαν να οικοπεδοποιούνται.

Ο αριθμός των κτισμάτων ωστόσο ήταν πολύ περιορισμένος (τουλάχιστον μέχρι το 1880 περίπου). Με την κατεδάφιση του τείχους αλλά και λόγω της πυρκαγιάς, το 1890, σταδιακά η πόλη επεκτείνεται προς την περιοχή. Η οδός Χαμιντιέ ήταν ο δρόμος που ξεκινούσε σχεδόν από το ύψος που βρίσκεται το κτίριο της Παλιάς Φιλοσοφικής και κατέβαινε μέχρι τον Λευκό Πύργο (σημερινή Εθνικής Αμύνης) και χαράχτηκε μετά την κατεδάφιση των τειχών.

Με τη θεσμοθέτηση του τραμ (1892), ο εξοχικός μέχρι τότε χαρακτήρας της συνοικίας σταδιακά γίνεται μόνιμος. Ιδρύονται σχολεία, εκκλησίες και νοσοκομεία. Σταδιακά πληθαίνουν οι κατοικίες στην περιοχή, μερικές από τις οποίες ήταν πυργόσχημες. Για τον λόγο αυτό το μέρος λεγόταν αλλιώς περιοχή των «Πύργων». Όπως γράφει ο Ανδρέας Καρκαβίτσας

«…οι Πύργοι της Καλαμαριάς. Είναι προς τα δεξιά της πόλεως, μια ώρα μακριά, στην ακρογιαλιά. Είναι το καλοκαιρινό αναπαυτήριο όλου του πλουσιόκοσμου της Θεσσαλονίκης. Εκεί λουτρά, εκεί κήποι μεγάλοι, χτίρια με ρυθμό ευρωπαϊκό και ανατολίτικο μαζί, ξενοδοχεία αναπαυτικά, καφενεία αναπαυτικότερα…» (Α. Καρκαβίτσας, Θεσσαλονίκη. Διήγημα, 2004).

Η πόλη επεκτείνεται προς τα ανατολικά, από τον Λευκό Πύργο ως τη Βίλα Αλλατίνι. Η περιοχή αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς. Εύπορες οικογένειες επιλέγουν να εγκατασταθούν εκεί, κοντά στη θάλασσα. Μεγαλοαστοί κάτοικοι της πόλης, βιομήχανοι, καπνέμποροι, επιχειρηματίες, τραπεζίτες, δαπανούν έως και 30-40.000 λίρες για τις πολυτελείς κατοικίες τους.

Σε αντίθεση με το κέντρο της πόλης, εκεί δεν υπήρχε διαχωρισμός χριστιανικών, εβραϊκών και μουσουλμανικών κατοικιών. Τα κριτήρια ήταν καθαρά οικονομικά και κοινωνικά. Κάποιος που διέθετε χρήματα μπορούσε να επιλέξει μια θέση στη συνοικία, κατά προτίμηση στον κεντρικό δρόμο της λεωφόρου, για την πολυτελή του κατοικία.

Στην ευρύτερη περιοχή χτίζονται μεγαλοπρεπέστατες και πολυτελείς κατοικίες. Οι παραλιακές επαύλεις διέθεταν μάλιστα μικρές ιδιωτικές προβλήτες για τα μπάνια του καλοκαιριού. Χτίζονται όμως και πιο ταπεινές κατοικίες από λιγότερο εύπορους κατοίκους. Πολλοί από τους κατοίκους της περιοχής είχαν μικρές βάρκες που χρησιμοποιούσαν για να μετακιηθούν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, να αγοράσουν είδη καθημερινής χρήσης και είδη πολυτελείας και κατόπιν να επιστρέψουν στις επαύλεις τους.

Τα σχέδια των περισσοτέρων αρχοντικών της περιοχής αναλαμβάνουν οι πιο γνωστοί από του αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης, όπως ο V. Poselli, ο P. Arrigoni, ο Ξ. Παιονίδης. Το αρχιτεκτονικό τους ύφος κατεξοχήν εκλεκτικιστικό, συνδύαζε όμως και στοιχεία νεοκλασικά, αναγεννησιακά, μπαρόκ και Art Nouveau. Οι επαύλεις χτίζονταν σε μεγάλα οικόπεδα και περιβάλλονταν από κατάφυτους κήπους, κάποιοι από τους οποίους έφθαναν ως τη θάλασσα.

«Υψηρεφή και πολυτελή μέγαρα, κομψότατα και βαρυδάπανα έργα της νεωτέρας αρχιτεκτονικής και κήποι μεγάλοι, κατάφυτοι και δροσερώτατοι, κείνται ένθεν και ένθεν της ευρυτάτης οδού. Ωραία πεζοδρόμια, περικαλλυνόμενα υπό αειθαλών δενδροστοιχιών κοσμούσιν αυτήν και τέρπουσι τους διαβάτας. Τα μέγαρα αυτά ανήκουν εις βαθύπλουτους Τούρκους, Εβραίους, Ευρωπαίους, Ελληνας και άλλους…

Τα πεζοδρόμια και η λεωφόρος εν γένει γέμουσι κόσμου ποικίλου, όστις μετά των λεωφορείων, των αμαξών και ίππων, αποτελεί δαιδάλειον πανόραμα. Εκάστη φυλή, τάξις, ηλικία και γένος, εκάστη γλώσσα, εκάστη ιδιορρυθμία και καλαισθησία έχουν εκεί τους αντιπροσώπους των. Εν τη πανσπερμία εκείνη λαλούνται όλαι αι γλώσσαι της γης, διότι εις την Θεσσαλονίκην δύνασθε να εύρητε όλας τας φυλάς του κόσμου, πλην της Κινεζικής. Αληθής κοινωνικός κυκεών!».

Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Σκώκου (Αθήνα 1894) Κ. Βαρβουνιώτη

Κύριος οδικός άξονας, ήταν η λιθόστρωτη, ιστορική λεωφόρος των Εξοχών ή λεωφόρος των “Πύργων” ή των “Παραθαλασσίων Σπιτιών” (σημερινή οδός Βασιλίσσης Όλγας και η συνέχειά της προς το κέντρο της πόλης). Η αρχή της λεωφόρου “Εξοχών” ήταν μπροστά από το Λευκό Πύργο. Η οδός συνέχιζε ανατολικά ως το τέρμα του τραμ (ιππήλατου στην αρχή), μέχρι το “Ντεπό” (Depot).

Από την περίοδο του Μεσοπολέμου αλλά και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, οι περισσότεροι εύποροι Εβραίοι και Μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη και μοιραία η περιοχή των Εξοχών άρχισε να χάνει σιγά-σιγά τη λάμψη της. Τότε άρχισε η αντικατάσταση της ιδιωτικής χρήσης από τη στέγαση δημόσιων χρήσεων για πολλούς από τους “Πύργους” των Εξοχών.

Επιπλέον κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970 στην περιοχή ξεκίνησε ανοικοδόμηση πολυώροφων πολυκατοικιών με αποτέλεσμα να έχουν απομείνει σήμερα 20 από τα περίπου 500 οικήματα των Εξοχών. Λιγοστά παραμένουν ιδιωτικές κατοικίες. Κάποια άλλα είναι ερειπωμένα και έχουν αφεθεί στο έλεος του χρόνου.

Από τα σωζόμενα αρχοντικά το πιο παλαιό υπολογίζεται ότι είναι το κτίριο που στεγάζει το Πολιτιστικό Κέντρο της Εθνικής Τράπεζας (Βασ. Όλγας 108) και το διπλανό του, το «κόκκινο σπίτι» το Chateau mon bonheur (Πύργος η ευτυχία μου).

Η λεωφόρος των Εξοχών ή των Πύργων που υμνήθηκε από συγγραφείς και περιηγητές δεν υπάρχει πια. Χάθηκε πίσω από τον εκσυγχρονισμό της πόλης. Η σημερινή Βασιλίσσης Όλγας έχει πολυώροφες πολυκατοικίες. Αριστερά και δεξιά ωστόσο, κρυμμένες πίσω από ψηλές καγκελόπορτες και κατάφυτους κήπους, ξεπροβάλλουν βίλες μιας άλλης εποχής. Άλλες εντυπωσιακά αναστηλωμένες και άλλες με εμφανή τα σημάδια του χρόνου πάνω τους.

(Το παραπάνω φωτογραφικό υλικό παραχωρήθηκε ευγενικά από το ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ και ειδικότερα από τον συλλέκτη κ. Άγγελο Παπαιωάννου. Παρακαλούμε για οποιαδήποτε αναδημοσίευση να ζητήσετε την άδεια του συλλέκτη)

Κείμενο : Λία Μαλλίδου

Φωτογραφίες: Δημήτρης Συμεωνίδης (σύγχρονες)

Πατώντας πάνω σε κάθε τίτλο, μεταφέρεστε στο πλήρες άρθρο του κτιρίου, για μία μικρή ιστορική και φωτογραφική περιήγηση.