Η Θεσσαλονίκη άργησε μισό αιώνα σχεδόν να συνδεθεί «μνημειακά» με την παλιά Ελλάδα και να στολιστεί με γλυπτά ηρώων της εθνεγερσίας του 1821.
Περιορίστηκε στην φιλοτέχνηση και προβολή Μακεδόνων ηρώων και ως την πολεμική δεκαετία του 1940 ο μοναδικός σχετικός με το ’21 ανδριάντας που υπήρχε στην πόλη ήταν του Τσάμη (Δημητρίου) Καρατάσου στο πάρκο απέναντι στην Φιλοσοφική σχολή του ΑΠΘ.
Η επιλογή αυτού του ήρωα να εκπροσωπήσει στη Θεσσαλονίκη του μεσοπολέμου τους αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης έγινε για τους παρακάτω λόγους: Ο Τσάμης Καρατάσος ήταν Μακεδόνας και αγωνίστηκε νεαρός οπλαρχηγός (γιος του οπλαρχηγού Τάσου Καρατάσου) στην επανάσταση της Νάουσας, και μετά την αποτυχία της συνέχισε τον αγώνα με άλλους Μακεδόνες στην Στερεά Ελλάδα.
Είχε ως ισόβιο στόχο την απελευθέρωση της Μακεδονίας και πρωταγωνίστησε στην επανάσταση της Χαλκιδικής του 1854 χωρίς επιτυχία και πάλι. Ήταν υπέρμαχος της ελληνοσερβικής φιλίας με στόχο να ενισχυθεί το μέτωπο για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και να απομακρυνθεί ο βασιλιάς Όθωνας από την Ελλάδα.
Ο ανδριάντας, που αναβιώνει τα χαρακτηριστικά της ηρωικής παραδοσιακής γλυπτικής του 19ου αιώνα, φιλοτεχνήθηκε από τον Γ. Δημητριάδη και στήθηκε το 1938. Ο ίδιος γλύπτης είχε φιλοτεχνήσει την ίδια περίοδο και το σύμπλεγμα του έφιππου αρχιστράτηγου των βαλκανικών πολέμων Κωνσταντίνου, που είχε πρωτοστηθεί στο πάρκο της ΧΑΝΘ, πριν μεταφερθεί στην πλατεία Βαρδαρίου.
Ο Δημήτριος ή Τσάμης Καρατάσος (1798-1861) πολέμησε με τον πατέρα του Αναστάσιο Καρατάσο στην περιοχή της Νάουσας . Συνέχισε τον αγώνα του στη Στερεά Ελλάδα. Μετά την απελευθέρωση πρωταγωνίστησε στις προσπάθειες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και πήρε μέρος στην επανάσταση του 1854 στη Μακεδονία.
Μακεδόνες οπλαρχηγοί
Γενικά οι γλυπτικές προτεραιότητες των πολιτικών αρμοδίων της κεντρικής εξουσίας και της Μακεδονίας, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ήταν να στηθούν στη Θεσσαλονίκη μνημεία Μακεδονομάχων (προτομές κυρίως) και μορφών που συνέβαλαν στην απελευθέρωση της Μακεδονίας ή σχετίζονται με το αρχαίο κλέος της. Έτσι η προβολή κεντρικών ηρώων του αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας έπεσε σε δεύτερη μοίρα και οι επιλογές των τριών ανδριάντων που στήθηκαν ακολούθησαν «μακεδονικά» κριτήρια.
Ο Εμμανουήλ Παππάς (1772-1821) από τη Δοβίστα (Εμμανουήλ Παπά) Σερρών ήταν μεγαλέμπορος, τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη και τη Βιένη. Ηγήθηκε της επανάστασης του 1821 στη Μακεδονία και παραχώρησε ολόκληρη την προσωπική του περιουσία για τον αγώνα οργανώνοντας ένοπλο σώμα 4000 Μακεδόνων αγωνιστών. Παρά τις ηρωικές του προσπάθειες, ηττήθηκε και αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ύδρα για να συνεχίσει εκεί τον Αγώνα. Στην πορεία του ταξιδιού του, εξαντλημένος από τις κακουχίες, υπέστη καρδιακό επεισόπδιο και πέθανε.
Κάπως καθυστερημένα, λοιπόν, στη δεκαετία του 1980, στήθηκαν το ορειχάλκινο σύμπλεγμα του αρχηγού της επανάστασης της Μακεδονίας του 1821 Εμμανουήλ Παπά στο πάρκο της ΧΑΝΘ (διασταύρωση οδών Μανόλη Ανδρόνικου και 3ης Σεπτεμβρίου), έργο του διακεκριμένου γλύπτη της ελληνικής διασποράς Μέμου Μακρή και ο ανδριάντας του πρωτοήρωα της ελληνικής επανάστασης Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, που ήταν δωρεά του Συλλόγου Πελοποννησίων Θεσσαλονίκης και στήθηκε στο πάρκο βόρεια της ΧΑΝΘ.
Από την άλλη πλευρά του ίδιου πάρκου (στο μέτωπο της οδού Αγγελάκη), το 1993 στήθηκε ο ανδριάντας του Νικολάου Κασομούλη, Μακεδόνα αγωνιστή του 1821. Οι δύο ανδριάντες και άλλες δύο προτομές ηρώων του ’21, του Γεωργάκη Ολυμπίου (από το Λιβάδι Ολύμπου) και του Δημητρίου Υψηλάντη (αδερφού του Αλέξανδρου Υψηλάντη), που είναι στημένα στο ίδιο πάρκο είναι έργα του γλύπτη Ευθυμίου Καλεβρά από τον Καταχά Πιερίας. Με το πάρκο ηρώων του ΄21 και τον παράξενο ανδριάντα του Παπά έκλεισε το χρέος της Θεσσαλονίκης για τους ήρωες του 1821.
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (1770-1843) με το παρώνυμο «Γέρος του Μοριά», διάσημος κλεφταρματολός, στρατηγός και πολιτικός με πρωταγωνιστικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821.
Ο Νικόλαος Κασομούλης (1795-1872), γεννημένος στη Σιάτιστα, ήταν από τους σημαντικότερους αγωνιστές, καθώς και ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Συμμετείχε ως οπλαρχηγός στις επιχειρήσεις του Ολύμπου και της Χαλκιδικής και συντόνισε την οργάνωση της Εξόδου στο Μεσολόγγι.
Το μνημείο των Θρακών θαλασσομάχων
Στην αρχή της νέας παραλίας τοποθετήθηκε το 1993 το «Μνημείο θαλασσομάχων ηρώων της Επανάστασης του 1821 Χατζηαντώνη και Δόμνας Βιζβίζη από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης».
Είναι μια ορειχάλκινη σύνθεση πάνω σε μπλοκ μαρμάρου που απεικονίζει ένα ναυτικό να πεθαίνει πάνω σε κανόνι καραβιού και μια γυναίκα να κρατά πυρσό. Είναι έργο του Γιάννη Τσάρα και φιλοτεχνήθηκε με δαπάνες της οικογένειας Καραβιώτη από την Καλλικράτεια της Ανατολικής Θράκης, προβάλλοντας τη συμβολή των Θρακών στον ναυτικό αγώνα του ’21.
Δυο ιδιαίτερες προτομές
Στο πάρκο του Δικαστικού Μεγάρου Θεσσαλονίκης έχουν στηθεί οι προτομές, που αποτελούν διαχρονικά σύμβολα δικαιοσύνης και τιμιότητας όχι μόνο στον δικαστικό σώμα, δύο αγωνιστών της Επανάστασης του ’21 και τίμιων πατριωτών στα πρώτα χρόνια του νέου ελληνικού κράτους.
Είναι οι δικαστές Αναστάσιος Πολυζωϊδης από το Μελένικο της Μακεδονίας και ο Γεώργιος Τερτσέτης από τη Ζάκυνθο, οι οποίοι αρνήθηκαν να υπογράψουν τη θανατική καταδίκη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που κατηγορούνταν από περιβάλλον του βασιλιά Όθωνα για εσχάτη προδοσία… Και οι δυο προτομές φιλοτεχνήθηκαν από τον γλύπτη Νικόλα και τοποθετήθηκαν το 1985.
Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης (1802-1873) ήταν πολιτικός, δημοσιογράφος, συγγραφέας και δικαστικός. Έγινε σύμβολο για την ακεραιότητά του, τη δικαστική ευθυκρισία και την άρνησή του να αποδεχτεί την κρατική παρέμβαση σε θέματα της Δικαιοσύνης.
Το 1832 ως πρόεδρος του δικαστηρίου του Ναυπλίου που δίκαζε τους Κολοκοτρώνη και άλλους αγωνιστές, ο Πολυζωίδης μαζί με τον Τερτσέτη, γνωρίζοντας την αθωότητα των κατηγορουμένων, αρνήθηκε να υπογράψει την απόφαση καταδίκης τους για εσχάτη προδοσία. Η κίνησή του προκάλεσε την φυλάκιση και την άγρια κακοποίηση του από το βασιλικό περιβάλλον του Όθωνα.
Ο Γεώργιος Τερτσέτης (1800-1874) ήταν αγωνιστής του ΄21, ιστορικός, πολιτικός, συγγραφέας, απομνημονευματογράφος και νομικός. Είχε διοριστεί αρχειοφύλακας στη βιβλιοθήκη της Βουλής στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, θέση που κράτησε μέχρι το θάνατό του. Δοξάστηκε, μαζί με τον Πολυζωίδη, ως μέλος του δικαστηρίου στη δίκη του Κολοκοτρώνη για τη θαρραλέα στάση τους.
Τα περισσότερα μνημεία της εθνεγερσίας στη Θεσσαλονίκη είναι δωρεές εθνοτοπικών σωματείων της πόλης που τιμούν με αυτόν τον τρόπο τους ήρωες συντοπίτες του. Τις περισσότερες φορές η διαδικασία της δωρεάς δεν γίνεται με καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς και αισθητικά κριτήρια, με αποτέλεσμα αρκετά από τα μνημεία αυτά να μην έχουν την καλλιτεχνική πληρότητα και πρωτοτυπία.
του Χρίστου Ζαφείρη
