Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ (Jean J. Rousseau, 1712-1778) ήταν Ελβετός φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός θεωρητικός, και αυτοδίδακτος συνθέτης στην περίοδο του Διαφωτισμού. Οι πολιτικές ιδέες του Ρουσσώ επηρέασαν τη γαλλική επανάσταση, την ανάπτυξη της κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής θεωρίας, και την ιδεολογία του εθνικισμού.

Μια από τις πιο δημιουργικές και περισπούδαστες προσωπικότητες του Γαλλικού Διαφωτισμού με το έργο του επηρέασε σύγχρονους και μεταγενέστερους περισσότερο ίσως από οποιονδήποτε άλλον εκφραστή του Διαφωτισμού και ίσως αυτό δεν οφείλεται μόνο στη δύναμη του λόγου του αλλά και στο ότι το έργο του Ρουσσώ ενσαρκώνει πλούσιο συναισθηματισμό και συχνά φαίνεται να ακολουθεί ή μάλλον να ανοίγει δρόμους αντίθετους προς εκείνους όπου κινούνται οι σύγχρονοί του.

Εκείνοι ενθουσιάζονταν με την ανακάλυψη του λογικού και την πρόοδο των επιστημών και την κριτική των φεουδαρχικών θεσμών και της Εκκλησίας που τους στήριζε ο Ρουσσώ χρησιμοποίησε τη δύναμη του λόγου για να κρίνει και τους θεσμούς εκείνους αλλά και τον πολιτισμό για ό,τι αρνητικό φέρνει μαζί του για τα ήθη και το ήθος του ανθρώπου. Όλη η φιλοσοφία του Ρουσσώ στρέφεται γύρω από τις ακόλουθες τρεις προτάσεις:

Η φύση γέννησε τον άνθρωπο “καλό” και η πολιτισμένη κοινωνία καλλιεργεί μέσα του την κακότητα.
Η φύση γέννησε τον άνθρωπο “ελεύθερο”, η κοινωνία του τον μεταμορφώνει σε σκλάβο.
Η φύση γέννησε τον άνθρωπο “ευτυχισμένο”, μέσα στην πολιτισμένη κοινωνία του γίνεται δυστυχισμένος.

Η φήμη του Ρουσσό ως στοχαστή – συγγραφέα άρχισε απότομα με τη βράβευση (από την Ακαδημία της Ντιζόν) του δοκιμίου με το οποίο είχε λάβει μέρος σε ομώνυμο διαγωνισμό: Λόγος για τις επιστήμες και τις τέχνες (1750). Εκεί έχει διατυπώσει τη γνώμη ότι “Προτού η τέχνη διαμορφώσει τους τρόπους μας και μάθει στα πάθη μας να μιλούνε γλώσσα επιτηδευμένη, τα ήθη μας ήταν άξεστα μα φυσικά …”.

Ο Ρουσσώ συγκέντρωσε επαίνους, θαυμασμό, λατρεία. Αλλά η ίδια Ακαδημία αντιμετώπισε με πολλή επιφύλαξη τη δεύτερη συμμετοχή του Ρουσσό σε νεότερο διαγωνισμό με το δοκίμιο: Λόγος για τις πηγές της ανισότητας των ανθρώπων (1753). Τώρα πια δεν είναι ο ρομαντικός κριτής του πολιτισμού και της χλιδής, αλλά κοινωνικός ανατόμος για τις πηγές της ανισότητας, της αδικίας, της κακοδαιμονίας και δυστυχίας. Οι ακαδημαϊκοί φοβήθηκαν διαβάζοντας απόψεις ανατρεπτικές, επαναστατικές, επικίνδυνες για την ιθύνουσα κοινωνική τάξη.

Ούτε λίγο ούτε πολύ ο ορμητικός συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας είναι η πηγή αναρίθμητων δεινών. Και γράφει:

… ο πρώτος που έφραξε ένα κομμάτι γης και σκέφτηκε να πει: “αυτό είναι δικό μου” και βρήκε άλλους ανθρώπους τόσο απλοϊκούς ώστε να τον πιστέψουν, αυτός στάθηκε ο πραγματικός ιδρυτής της “πολιτισμένης” κοινωνίας. Από πόσα εγκλήματα, πόσους πολέμους, πόσους φόνους, πόσες αθλιότητες και φόβους θα είχε γλιτώσει το ανθρώπινο γένος εκείνος που, ξεριζώνοντας τους πασσάλους και φράζοντας την τάφρο, θα φώναζε στους ομοίους του: “Μην ακούτε αυτόν τον απατεώνα. Χαθήκατε αν ξεχάσετε πως οι καρποί ανήκουν σε όλους, πως η γη δεν είναι κανενός».

Εύκολα αναγνωρίζει κανείς μέσα σ’ αυτά τα σύντομα παραθέματα έναν βαθυστόχαστο ερευνητή των κοινωνικών πραγμάτων και πρόδρομο των ιδεών ενός Φρόυντ (“ο πολιτσμός πηγή δυστυχίας”) ή ενός Έγκελς (Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους). Από την πλευρά του ο Ρουσσώ έγραψε δύο έργα, για να προσφέρει λύσεις στα δεινά που έχει επισωρεύσει στον άνθρωπο η κατάκτηση της πολιτισμένης κοινωνικής ζωής και δεν πρόκειται για έργα άρνησης του πολιτισμού, αλλά για προτάσεις οργάνωσης της κοινωνίας του ανθρώπου και της παιδείας ‘του, ώστε να ξαναβρεί την ελευθερία του και την ευτυχία του μέσα στην κοινωνία.

Αναφερόμαστε βέβαια στο σύγγραμμά με τίτλο: Το Κοινωνικό Συμβόλαιο (που αρχίζει με την αποφθεγματική διαπίστωση: ”ο άνθρωπος γεννήθηκε [από τη φύση] ελεύθερος, μα είναι παντού αλυσσοδεμένος” [από την κοινωνία, μέσα στην κοινωνία]) και στον Αιμίλιο (1760). Τούτο το έργο μαζί με τη Νέα Ελοίζα (1761) αποτελούν την παιδαγωγική προσφορά του Ρουσσό.

Η άποψή του είναι ότι με καλή παιδεία ο άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει τις δυνατότητες που του χαρίζει η φύση και να διατηρήσει την ελευθερία του. Ο Ρουσσώ υπερασπίζει την αγωγή που αποσκοπεί να πλάθει “κεφάλια καλά οργανωμένα, όχι καλά γεμισμένα”.

Το Κοινωνικό Συμβόλαιο:
Το «Κοινωνικό Συμβόλαιο», είναι ένα έργο αφιερωμένο στην αναζήτηση της χαμένης ελευθερίας, αρετής και ευτυχίας του ανθρώπου. Το «Κοινωνικό Συμβόλαιο», είναι δημιούργημα του πολιτισμού. Είναι μια κατάσταση όπου το άτομο χάνει τη φυσική του ελευθερία. Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, καταστρέφει τη φυσική ισότητα. Η ισότητα όμως αυτή, είναι απατηλή γιατί προστατεύει τους ισχυρούς και αφήνει ανυπεράσπιστους τους αδύνατους. Το καλύτερο κοινωνικό σύστημα που αναγνωρίζει ο Ρουσσώ μέσα στις σελίδες του έργου του, είναι η Δημοκρατία.

Όμως, η δημοκρατία προϋποθέτει τέλειους ανθρώπους. Όταν εκλέγονται κυβερνήτες, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, η ικανότητα και η αφιλοκέρδεια και όχι τα πλούτη, τα αξιώματα και η δύναμη. Ο Ρουσσώ βλέπει δύο ειδών ανισότητες. Τη φυσική, η οποία έχει σα βάση τις διαφορές ηλικίας, υγείας, σωματικής δύναμης κλπ και την ηθική ή πολιτική ανισότητα που έγινε στοιχείο της ζωής με τη συγκατάθεση των ανθρώπων, δηλ. μ’ ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου.

Μπορείτε να διαβάσετε το Κοινωνικό Συμβόλαιο εδώ

Πηγές:
Φιλοσοφικό Κοινωνιολογικό Λεξικό. Εκδόσεις Καπόλπουλος. Τομος 4. σελ 287-288
ex-amaxis.gr
el.wikipedia.org
stathmosnet.gr

Του Κώστα Κυριακάκη