«Συντάσσω τη διαθήκη μου με σκοπό να χρησιμέψει η μικρή περιουσία μου και μετά το θάνατό μου για να συνεχιστεί το έργο που θεωρώ από τα πιο απαραίτητα για την καλλιέργεια του εθνικού μας πολιτισμού και την πνευματική πρόοδο του λαού μας. […] Θέλω να ωφεληθούν κάπως από την περιουσία μου τα Ελληνόπουλα, γιατί αυτά βασανίζονται και ζημιώνουν από τη γλωσσική ακαταστασία που βασιλεύει στην παιδεία και στη ζωή μας.»

Μανόλης Τριανταφυλλίδης, «Στον κήπο της γλώσσας μας», δημ. στην εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 7 Μαΐου 2006

«Δεν έχομεν το δικαίωμα να του συγχωρήσωμεν το γεγονός ότι εις τον κρημνόν παρέσυρε μαζί του και την εκπαίδευσιν της πατρίδος. Τοιούτον εγκληματίαν ουδείς δικαιούται να συγχωρήση.» εισήγηση καθηγητού Ακαδημίας Αθηνών Ιωάννου Σταματάκου

Ο μεγάλος παιδαγωγός και γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης (1883-1959), με τεράστιο έργο και προσφορά στα Ελληνικά γράμματα, έφυγε απ΄τη ζωή, στις 20 Απριλίου 1959, τελείως ξεχασμένος και φανερά παραγκωνισμένος από την Πολιτεία η οποία δεν ξέρει να τιμά αυτούς τους μεγάλους Έλληνες ώστε να αποτελούν πάντα το «υπόδειγμα» ανθρώπων με ήθος και αξιοπρέπεια αλλά και με μεγάλο σθένος και πραγματική αγάπη για την Ελλάδα και τον λαό της …

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ένας εκ των ιδρυτών του γνωστού «Εκπαιδευτικού Ομίλου» που αποτέλεσε όργανο του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, άρχισε να αγωνίζεται για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος στη χώρα από τα πρώτα χρόνια των κυβερνήσεων του Ελευθερίου Βενιζέλου και ειδικά από τη Θεσσαλονίκη όταν το 1917 εγκαταστάθηκε η κυβέρνηση Βενιζέλου στην πόλη και ξεκίνησε από την πόλη αυτή η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα .

Τότε σχηματίστηκε, με εντολή του Βενιζέλου, ένα «Τριμελές Εκπαιδευτικό Συμβούλιο» με πρόεδρο τον διακεκριμένο παιδαγωγό Δημήτριο Γληνό και μέλη δύο γνωστούς στο πανελλήνιο «δημοτικιστές», τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τον Αλέξανδρο Δελμούζο με σκοπό να μελετηθούν άμεσα τα αναγκαία μέτρα και πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση του «γλωσσικού ζητήματος» , δηλαδή της γνωστής «διγλωσσίας» στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας (δημοτική – καθαρεύουσα), που ταλάνισε κυριολεκτικά τη χώρα για πολλές δεκαετίες .

Τα αποτελέσματα υπήρξαν άμεσα και εντυπωσιακά καθώς από την Επαναστατική Κυβέρνηση Βενιζέλου εγκρίνεται νόμος για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στα δημοτικά σχολεία και η «τριάδα» Γληνός – Τριανταφυλλίδης – Δελμούζος αναλαμβάνει στη συνέχεια την εφαρμογή της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης σε όλη την Ελλάδα .

Τα πρώτα Αναγνωστικά , το «Αλφαβητάρι με τον ήλιο» και τα «Ψηλά βουνά», που εκδόθηκαν τότε στη δημοτική γλώσσα, έμειναν στην ιστορία για την ποιότητα και τόλμη των περιεχομένων τους και αποτέλεσαν χαρακτηριστικό επίτευγμα της ιστορικής αυτής μεταρρύθμισης με κύριο επιμελητή έκδοσης τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη .

Η προσπάθεια εκείνη –όπως είναι γνωστό- ανακόπηκε με την αναγκαστική αποχώρηση του Βενιζέλου από την Ελλάδα ενώ το 1921 η τότε Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών ζήτησε από την κυβέρνηση να ματαιωθεί η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση , να σταματήσει η διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στα σχολεία και να καταστραφούν τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δημοτική γλώσσα.

Ευτυχώς με την επιστροφή του Βενιζέλου στην πολιτική το 1928 συνεχίστηκε η προσπάθεια με επικεφαλής και πάλι το μεγάλο φιλόλογο, γλωσσολόγο και παιδαγωγό Μανόλη Τριανταφυλλίδη ο οποίος από το 1926 ως το 1934 υπήρξε καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης …

Το 1939, κατά τη διάρκεια του Καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, του ανατέθηκε η έκδοση γραμματικής για τη δημοτική γλώσσα, η «Νεοελληνική Γραμματική».

Κληροδότησε την πνευματική και υλική του περιουσία- ανάμεσά της και την τεράστια βιβλιοθήκη του- στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ιδρύοντας (1959) το Ίδρυμα που φέρει το όνομά του και το οποίο συνεχίζει με σημαντικά δημοσιεύματα και άλλες δραστηριότητες την «καλλιέργεια και την αξιοποίηση της δημοτικής γλώσσας και την προαγωγή της παιδείας του ελληνικού λαού» κατά την επιθυμία του δωρητή.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, αποφοιτά από το Βαρβάκειο Γυμνάσιο. Η κλίση που είχε στα μαθηματικά ήταν η αιτία να γραφτεί αρχικά στη φυσικομαθηματική σχολή, για να αλλάξει εντελώς κατεύθυνση μετά από ένα χρόνο και να στραφεί στη φιλοσοφική σχολή και τις συναφείς θεωρητικές σπουδές. Κατόπιν μετέβη στη Γερμανία, προκειμένου να ακολουθήσει παιδαγωγικές σπουδές.

Εντέλει τον έλκυσε η Γλωσσολογία, για την οποία εκπόνησε διδακτορική διατριβή υπό την εποπτεία του Καρλ Κρουμπάχερ. Η διδακτορική του διατριβή «Studien zu den Lehnwortern der mittelgriechischen Vulgarliteratur (Μελέτες για τις δάνειες λέξεις της δημώδους ελληνικής μεσαιωνικής φιλολογίας)» τυπώθηκε στο Μαρβούργο το 1909.

Πριν ακόμη επιστρέψει στην Ελλάδα, καταπιάστηκε με τη δημιουργία του Εκπαιδευτικού Ομίλου, που κατόρθωσε να προβάλλει τη δημοτική γλώσσα ως σύμβολο μιας γλωσσικής επανάστασης με πολιτικές προεκτάσεις.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΟΥ 1917- 1920

Η αγωνιστική και επιστημονική δραστηριότητα του Τριανταφυλλίδη από το 1912 μέχρι το 1917, συντέλεσε σε σημαντικό βαθμό στην ευδοκίμηση των προϋποθέσεων, ώστε να αποφασισθεί η εισαγωγή της κοινής ομιλουμένης (δημοτικής) γλώσσας στα δημοτικά σχολεία της χώρας.

Με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1920, μεταξύ άλλων, εισάγεται η δημοτική γλώσσα ως μέσο διδασκαλίας και αντικείμενο μάθησης στο δημοτικό σχολείο, αλλάζει το σύστημα συγγραφής και έγκρισης των αναγνωστικών βιβλίων, καταργείται το κρατικό μονοπώλιο του σχολικού βιβλίου και το καθεστώς του μοναδικού υποχρεωτικού βιβλίου.

Υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Βενιζέλου είναι ο Μακεδόνας Δημήτριος Δίγκας – μέχρι τις 22 Σεπτεμβρίου 1920, οπότε και αντικαθίσταται από τον Κ. Ρακτιβάν – και Ανώτεροι Επόπτες Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, από τις 19 Σεπτεμβρίου 1917, τοποθετήθηκαν ο Αλ. Δελμούζος και ο Μ. Τριανταφυλλίδης.

Το 1917 ο Τριανταφυλλίδης μαζί με τον Δελμούζο καλούνται από την κυβέρνηση Βενιζέλου να εκδώσουν τα πρώτα σχολικά βιβλία στη δημοτική, μια μεταρρύθμιση που θα διακοπεί βίαια το 1920, μετά την πτώση της κυβέρνησης Βενιζέλου με προτροπή μάλιστα της σχετικής Επιτροπείας της κυβέρνησης Γούναρη στην έκθεσή της «να πεταχτούν τα βιβλία έξω από τα σχολεία και να καούν στην πυρά».

Ο Μ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΩΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ

Υπεύθυνος για το τυπικό της γλώσσας και της γραμματικής, αλλά και ευρύτερα την ευθύνη της γλωσσικής εποπτείας των αναγνωστικών είχε ο Μ. Τριανταφυλλίδης. Η συγγραφή νέων αναγνωστικών βιβλίων στη δημοτική γλώσσα έκανε αναγκαία τη μεταρρύθμιση του αναλυτικού προγράμματος αλλά και της ορθογραφίας και της γραμματικής διδασκαλίας.

Εκδόθηκαν έτσι σε διάφορες χρονικές φάσεις τα νέα αναλυτικά προγράμματα, ενώ το σχετικό μέρος για την ορθογραφική και γραμματική διδασκαλία στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, δημοσιεύτηκε σε δύο ιδιαίτερα φυλλάδια.

Οι γλωσσικοί κανόνες με βάση τους οποίους συντάχθηκαν τα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης και διεξάγονταν τα γλωσσικά μαθήματα κυκλοφόρησαν για χρήση των δασκάλων σε δύο τεύχη του Δελτίου που εξέδιδε το Υπουργείο Παιδείας, ως παράρτημα:

– «Η γραμματική διδασκαλία των τριών πρώτων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου. Το νέον αναλυτικόν πρόγραμμα και η ύλη διδασκαλίας», δημοσιεύθηκε στο Δελτίο Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα αρ. 3 (1919), 332 σελίδες.

– «Η γλωσσσική διδασκαλία της Δ.΄ τάξεως του Δημοτικού Σχολείου», δημοσιεύθηκε στο, Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα αρ. 5 (1920), 38 σελίδες.

Στα δύο αυτά γλωσσικά και γραμματικά πονήματα αποταμιεύονται κανόνες που είχαν κιόλας διατυπωθεί σε διάφορες προηγούμενες σχετικές εργασίες του Τριανταφυλλίδη και αργότερα συμπεριλήφθηκαν στη «Νεοελληνική Γραμματική» (της Δημοτικής) του1941.

Ο Μ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ «ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ» ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ.

Με το Β.Δ. της 13ης Φεβρουαρίου του 1918 ορίσθηκε μία «συντακτική επιτροπή» για τη συγγραφή αναγνωστικών βιβλίων του Δημοτικού Σχολείου.

Αυτή η επιτροπή συνέταξε το ιδεολογικό και παιδαγωγικό μανιφέστο της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης – δηλαδή, το περίφημο στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης «Πρακτικό της Επιτροπής» – και αφετέρου από αυτήν εκπήγασαν τα δύο σημαντικότερα αναγνωστικά της μεταρρυθμιστικής περιόδου 1917 –1920.

Πιο συγκεκριμένα, η προαναφερόμενη Επιτροπή, που στην αρχική της σύνθεση συμπεριλάμβανε, εκτός απ’ τον Μ. Τριανταφυλλίδη και τους Δ. Λάμψα, Αθ. Τραυλαντώνη, Ζ. Παπαντωνίου, Δ. Ανδρεάδη και Αλ. Δελμούζο, κατόπιν επανειλημμένων συνεδριάσεων καθόρισε τις αρχές, με βάση τις οποίες θα συνέγραφε τα βιβλία που θα της ανέθετε η πολιτεία.

Η σύνταξη του Πρακτικού ολοκληρώθηκε στις 18 Μαρτίου 1918 και παραμένει από τότε ένα κείμενο, που συνοπτικά και σφαιρικά εκφράζει τη συνολική φιλοσοφία του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού.

Δύο αναγνωστικά βιβλία αποτέλεσαν τους καρπούς της δράσης της συντακτικής Επιτροπής. Είναι το θαυμάσιο «Αλφαβητάρι με τον ήλιο», την πατρότητα του οποίου καταχωρίζει στον Δελμούζο, ο Τριανταφυλλίδης, και τα φημισμένα «Ψηλά βουνά» του Ζ. Παπαντωνίου.

Ποια είναι όμως σε αυτά τα δύο έξοχα και αξεπέραστα αναγνωστικά βιβλία η συμβολή του Τριανταφυλλίδη; Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Χρίστος Τσολάκης υποστηρίζει ότι: «Ο Τριανταφυλλίδης τα ( δηλ. τα αναγνωστικά ) φροντίζει γλωσσικά, ώστε να έχουν ενιαίο γλωσσικό τύπο, ενότητα γραμματική, σύστημα ορθογραφικό ( Χρίστος Τσολάκης, 1987,σελ. 76 ).

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ 1920 ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ

Γρήγορα η διαμάχη για την μεταβολή του γλωσσικού καθεστώτος στο σχολείο μεταφέρθηκε στο φορτισμένο πολιτικό και κομματικό πεδίο της περιόδου, αποτελώντας ένα από τα πιο επίμαχα θέματα της ενδοαστικής μετωπικής πολιτικής σύγκρουσης, στο μέτρο που φορέας της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1917 – 1920 ήταν ο Βενιζέλος και η επαναστατικογενής «προσωρινή κυβέρνηση Θεσσαλονίκης».

Έτσι λίγους μήνες μετά την κυβερνητική μεταβολή της 1ης Νοεμβρίου 1920 καταργήθηκε. Στις 5 Νοεμβρίου του 1920 ο Μ. Τριανταφυλλίδης όπως και οι Δελμούζος και Γληνός υπέβαλαν την παραίτησή τους, που έγινε δεκτή, στο νέο υπουργό Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Θρ. Ζαΐμη.

Με την κυβερνητική αλλαγή του 1920 και την επάνοδο της αντιβενιζελικής παράταξης συγκροτήθηκε η Επιτροπεία, αποτελούμενη από δύο πανεπιστημιακούς δασκάλους, τον προεξάρχοντα στο εγχείρημα Ν. Εξαρχόπουλο και τον Ανδρέα Σκιά, αμφότερους καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τέσσερις ανώτερους εκπαιδευτικούς με στόχο την εξέταση της προηγηθείσας Μεταρρύθμισης.

Εντελώς ενδεικτικά , αυτές είναι ορισμένες από τις κρίσεις της ’Επιτροπείας‘ για τη γλώσσα των αναγνωστικών της Μεταρρύθμισης. Έτσι λοιπόν χαρακτηρίζεται ως «τεχνητή», «υπ’ ουδενός ομιλουμένη» και «ακατανόητη τοις μαθηταίς».

Ενώ για τα ‘’ Ψηλά Βουνά ‘’ του Ζ. Παπαντωνίου – με πρόσφατα τα γεγονότα της Ρωσικής Επανάστασης ( 1917 ) – πιστεύουν ότι οδηγούν στον «μπολσεβικισμόν» (Εκθεσις Επιτροπείας , σελ. 46, 52), αφού «παίδες … πειθαρχούν άνευ άρχοντος … πραγματοποιούντα τους πόθους των αναρχικών» ( ό.π. σελ. 63). Στη σελίδα 64, της ακόλουθης διαπίστωσης για το περιεχόμενο του παραπάνω αναγνωστικού : «περιγράφονται σκηναί του βίου χυδαίαι και εν πολλοίς ανήθικοι, σκοπούσι να διαπλάσσωσι δι’ αυτού μαθητάς απάτριδας»!

Ο Μ. Τριανταφυλλίδης αφού έγραψε το «Πριν καούν», στις αρχές του 1921, έφυγε για τη Γερμανία – όπως άλλωστε έπραξε και ο Δελμούζος – και ξαναγύρισε στη θέση του (ως Ανώτερος Επόπτης ) το 1923 , μετά την Επανάσταση του Πλαστήρα.

Στο ταραγμένο πολιτικό σκηνικό του Μεσοπολέμου, αλλά και μεταγενέστερα, το διχαστικό πάθος, η παραταξιακή αμετροέπεια και η αβυσσαλέα διαπροσωπική εμπάθεια θα προσθέσουν και άλλα, πολλά ακόμη επεισόδια στη νεοελληνική φάση του Γλωσσικού Ζητήματος.

Σε κάθε περίπτωση πάντως ο Μ. Τριανταφυλλίδης, κατά γενική ομολογία υπήρξε πάντοτε, ακόμα και όταν δέχθηκε προσωπικές επιθέσεις, ευγενής, μετριοπαθής, καλοπροαίρετος, αμνησίκακος. Πάντοτε όμως, με σθένος και παρρησία, διακρίθηκε ως μαχητικός υπερασπιστής της δημοτικής γλώσσας, της ζωντανής γλώσσας του λαού.

Επιστρέφει το 1923, επί Πλαστήρα, προκειμένου να διδάξει στην Παιδαγωγική Ακαδημία. Αργότερα έγινε ένας από τους πρώτους καθηγητές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μαζί με καθηγητές όπως ο Γιάννης Αποστολάκης, ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης και ο Αλέξανδρος Δελμούζος.

Αυτή την ιδεολογική ελευθερία που απλόχερα του πρόσφερε το πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, την αρνήθηκε τρις το πανεπιστήμιο Αθηνών και η Ακαδημία Αθηνών, υπό το κράτος του γλωσσολογικού συντηρητισμού της αθηναϊκής φιλοσοφικής σχολής και ιδιαίτερα του τμήματος κλασικής φιλολογίας, που εκείνη την εποχή δεχόταν την ιδεολογική επίδραση του καθηγητή και αργότερα ακαδημαϊκού Ιωάννη Σταματάκου. Ο Σταματάκος στη σχετική του εισήγηση λίγο-πολύ περιγράφει τον Μ. Τριανταφυλλίδη ως εγκληματία.

Το 1934 παραιτήθηκε από την καθηγητική του ιδιότητα και επέστρεψε στην Αθήνα, ασχολούμενος αποκλειστικά με τη συγγραφή του έργου του Ιστορική Εισαγωγή, του θεμέλιου πάνω στο οποίο συντάχθηκε αργότερα η Νεοελληνική Γραμματική.

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης πέθανε στις 20 Απριλίου του 1959 στην Αθήνα, χωρίς να έχει κάνει οικογένεια. Η περιουσία του βάσει διαθήκης κληροδοτήθηκε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και με αυτήν δημιουργήθηκε το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη.

Εργογραφία

– Ξενηλασία ή ισοτέλεια. Μελέτη περί των ξένων λέξεων της Νέας Ελληνικής, 1905.
– Ένα βιβλίο για τη γλώσσα μας, 1912.
– Τα Ευαγγέλια και ο Αττικισμός, 1913.
– Το λήμμα, 1915.
– Δημοτικισμός, 1926.
– Ο Ψυχάρης και το γλωσσικό ζήτημα, 1929.
– Ιστορική Εισαγωγή, 1938.
– Νεοελληνική Γραμματική, 1941

Σχετική Βιβλιογραφία

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη

Μνήμη Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Είκοσι χρόνια από το θάνατό του (Θεσσαλονίκη-1979):

α) Ανδριώτη, Ν. Το γλωσσικό έργο του Μανόλη Τριανταφυλλίδη,
β) Παπανούτσου, Ε.Π. Ο Τριανταφυλλίδης και η παιδεία μας,
γ) Πολίτη, Ε. Κατάλογος των έργων του Μανόλη Τριανταφυλλίδη,
δ) Χρηστίδη, Χ. Μανόλης Τριανταφυλλίδης – Ο άνθρωπος. Μαρτυρία ενός φίλου,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη

Τιμητικές εκδηλώσεις για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1987 – Θεσσαλονίκη).

α) Δημαρά, Α. Ο Τριανταφυλλίδης και οι παιδαγωγικές θέσεις του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού,
β) Κριαρά, Ε. Η πνευματική φυσιογνωμία του Μανόλη Τριανταφυλίδη,
γ) Τριανταφυλλίδη, Μ. Σχεδίασμα Γλωσσικής Αυτοβιογραφίας,
δ) Τσολάκη, Χ. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και η εκπαιδευτική πράξη,
ε) Τσοπανάκη, Α. Η γλωσσική εξέλιξη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη,
στ) Δελμούζου, Α. (1958) Ο συνεργάτης Μανόλης Τριανταφυλλίδης στο Μελέτες και Πάρεργα,
ζ) Κριαρά, Ε. (1980) Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης έως την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1917 (Αθήνα).
η) Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, (1968) (Αθήνα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα – HERDER).
θ) Τσολάκη, Χ. (1921) Το γλωσσικό ζήτημα και τα σχολικά αναγνωστικά, στο: Έκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των Δημοτικών Σχολείων (Θεσσαλονίκη , εκδ. Βάνιας).
ι) Χατζηστεφανίδη, Θ. (1990) Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης (1821-1986), (Αθήνα , εκδ. Παπαδήμα, Β΄ έκδοση).

πηγή 1, Απ.Παπαγιαννόπουλος, Συγγραφέας
πηγή 2, Παναγιώτης Ράπτης, Ιστορικός της Εκπαίδευσης
πηγή 3

Εμείς το διαβάσαμε εδώ