Στην οδό Καραολή-Δημητρίου της Θεσσαλονίκης αποκαλύφτηκε στο μεσοπόλεμο και ανασκάφτηκε το Σαραπείον, ο μοναδικός ναός προς τιμή των αιγυπτίων θεών Ίσιδας και Σάραπη.

Στην ανασκαφή βρέθηκαν εξαιρετικής τέχνης αγάλματα που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ενώ το σημαντικής αξίας αρχαιολογικό εύρημα μπαζώθηκε… «λόγω των υπερόγκων δαπανών εάν ενηργούντο απαλλοτριώσεις…», σύμφωνα με την έκθεση του ανασκαφέα αρχαιολόγου.

Το 1920 στη διάρκεια διάνοιξης του διαγώνιου δρόμου που ενώνει την πλατεία Βαρδαρίου με το Διοικητήριο, ο αρχαιολόγος Σ. Πελεκίδης βρέθηκε μπροστά σε ένα εκπληκτικό εύρημα. Ανακάλυψε το Σαραπείο, το μοναδικό ιερό της αρχαίας Θεσσαλονίκης που ήταν αφιερωμένο στους αιγυπτίους θεούς, τον Σάραπη, τη γυναίκα του Ισιδα και τα παιδιά τους Αρποκράτη και Όσιρη.

Τα δύσκολα χρόνια μετά την πυρκαγιά του 1917 δεν επέτρεψαν τη διατήρηση του ναού, και μετά την ανασκαφική έρευνα καταχώθηκε κάτω από τις πολυκατοικίες, μια μοίρα που είχαν πολλές αρχαιότητες της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης.

Ένα χρόνο πριν από την έναρξη του δεύτερου πολέμου, το 1939, ο αρχαιολόγος Χαράλαμπος Μακαρόνας σκάβοντας στο συνεχόμενο οικόπεδο του Σαραπείου ανακάλυψε και άλλα αρχαία ερείπια και αγάλματα από το ιερό των Αιγυπτίων θεών. Κι αυτό το οικόπεδο είχε την ίδια τύχη με το προηγούμενο…

Από αυτό το σπουδαίο αρχαιολογικό εύρημα μένει μόνο ένα εκμαγείο, μια αναπαράσταση της ιερής κρύπτης του Σαραπείου και τα πολλά αγάλματα που εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο. Είναι ωστόσο αρκετά πολύτιμα τεκμήρια της εκτεταμένης αιγυπτιακής λατρείας που διαδόθηκε στα χρόνια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και στη Θεσσαλονίκη.

Το Σαραπείο ήταν μεγάλο ιερό, με στοές και μικρό ναό, που χτίστηκε τον 3ο π.Χ. αιώνα, προς τιμή των θεών που η λατρεία τους ήρθε από την Αλεξάνδρεια, χάρη στη μεγάλη φήμη για τη θεραπευτική δύναμη που είχαν σε όλο το μεσογειακό χώρο κατά την ελληνιστική περίοδο.

Η μεγάλη πίστη που έδειχναν οι Θεσσαλονικείς στους αιγύπτιους θεούς φαίνεται και από τα πολλά μαρμάρινα αναθήματα που αφιέρωναν στο ναό οι πιστοί της πόλης. Το ιερό του Σάραπη και της Ισιδας διατηρήθηκε για έξι σχεδόν αιώνες στην πόλη, τουλάχιστον ως τον 3ο αιώνα μ. Χ.

Μυστηριώδες και υποβλητικό περιβάλλον

Ο Σάραπης ήταν θεός που οδηγούσε τις ψυχές στον κάτω κόσμο, γι’ αυτό και το ιερό, όπως το περιγράφουν οι αρχαιολόγοι είχε μυστηριακό χαρακτήρα.

Παράλληλα η σύντροφός του θεά Ίσιδα λατρευόταν περισσότερο από τον άντρα της με διάφορες ιδιότητες και για έναν ακόμη μεταφυσικό ρόλο που πίστευαν οι οπαδοί της: ήταν η θεά που είχε τη δυνατότητα να παρατείνει την ανθρώπινη ζωή πέρα από τα όρια που καθορίζει το ανθρώπινο πεπρωμένο. Στο ιερό αυτό πρέπει να τελούνταν λατρευτικές οργιαστικές τελετές, όπως φαίνεται και από το προσωνύμιο πού είχε η θεά, Ισιδα Οργία.

Οι αρχαιολόγοι που ερεύνησαν το ιερό, κατέβηκαν έναν υπόγειο διάδρομο που οδηγούσε στην υπόγεια κρύπτη του ιερού όπου ήταν στημένη μια ερμαϊκή στήλη με κεφάλι γενειοφόρου θεού. «Όταν η κρύπτη ηνοίχθη, γράφει το 1940 στην επιστημονική ανακοίνωση του ευρήματος ο αρχαιολόγος Χ. Μακαρόνας, ευρέθην ενώπιον του απροσδοκήτου και μυστηριωδώς υποβλητικού περιβάλλοντος. Η ζωηρά συγκίνησίς μου από το εξαφνικόν αντίκρυσμα της αγαθής μορφής του θεού, η οποία σχεδόν εζωντάνευσε από το σαλεύον αμυδρόν φως του ηλεκτρικού φανού, θα μείνει ασφαλώς αλησμόνητος».

Τα αφιερωμένα αγάλματα

Ο χώρος του Σαραπείου έδωσε πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, αγάλματα και επιγραφές, που δίνει πολλά ιστορικά στοιχεία για την αιγυπτιακή λατρεία και την εποχή της στη Θεσσαλονίκη.

Το πιο συγκινητικό από όλα είναι το άγαλμα του Αρποκράτη, που στεφανώνεται με κλαδί κισσού, κρατάει το κέρας της αφθονίας και βάζει το χέρι του στο στόμα, για να επιβάλει τη σιωπή στους μυημένους στα μυστήρια των αιγυπτίων θεών. Ο Αρποκράτης θεωρείται ως ο κατεξοχήν προστάτης της παιδικής ηλικίας, γι’ αυτό και η λατρεία του είχε μεγάλη διάδοση όχι μόνο στην Αίγυπτο αλλά και στη Μακεδονία.

Επίσης αξιόλογα ευρήματα είναι δύο υπερφυσικού μεγέθους κεφάλια της Ίσιδας και του Σάραπη και άλλα γλυπτά που πρόσφεραν οι πιστοί στους θεούς τους. Ανάμεσά τους βρέθηκαν και γλυπτά αποτυπώματα που απεικονίζουν αυτιά, πέλματα ποδιών κ.λπ., τα οποία είναι τιμητικά αφιερώματα Θεσσαλονικιών που αποδίδουν τη θεραπεία τους στους αιγύπτιους θεούς μετά την επίκλησή τους.

Η λατρεία των αιγυπτίων θεών είχε μεγάλη δημοτικότητα και ήταν αποδεκτή από όλες τις κοινωνικές τάξεις της Θεσσαλονίκης, ακόμη και από τους δούλους, ενώ η ρωμαϊκή διοίκηση και οι τοπικές αρχές της πόλης προστάτευαν ιδιαίτερα το ιερό, καθώς θεωρούνταν μαζί με άλλες λατρείες επίσημη κρατική θρησκεία.

Παράλληλα με τους αιγύπτιους θεούς δημοφιλείς θεότητες στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχαν αξιόλογα ιερά, ήταν ο Διόνυσος και ο Κάβειρος, καθώς και η θεοποίηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των αυτοκρατόρων στα ρωμαϊκά χρόνια.

Η διάδοση της λατρείας των αιγυπτίων θεών στη Θεσσαλονίκη οφείλεται στην θαλάσσια επικοινωνία της πόλης με λιμάνια της Αιγύπτου και γενικότερα της ανατολικής Μεσογείου και δείχνει πόσο ανοιχτή ήταν η πόλη και η κοινωνία της σε θρησκείες και νέες ιδέες.

Το μπάζωμα των αρχαιοτήτων του Σαραπείου στέρησε από την πόλη έναν σημαντικό και μοναδικό αρχαιολογικό τόπο. Δυστυχώς άλλες προτεραιότητες της εποχής, η οικονομική δυσπραγία και η ρεαλιστική σχετικά με τις τότε ανάγκες αντιμετώπισή τους έφερε αυτό το αποτέλεσμα.

Το επισημαίνει και ο ανασκαφέας του χώρου αρχαιολόγος Χ. Μακαρόνας: «Η ανάγκη της διατηρήσεως των σημαντικών τούτων ευρημάτων υπέκυψε προ των υπερόγκων δαπανών, οίτινες θα ανήρχοντο εις πλέον των δύο εκατομμυρίων δραχμών, εάν ενηργούντο απαλλοτριώσεις κ.λπ. Η ζωή μιας συγχρόνου πόλεως, ως η Θεσσαλονίκη, δημιουργεί ενίοτε δυσμενείς και αδυσωπήτους όρους, υπό τους οποίους είναι μεν λυπηρόν, αλλ’ αναπόφευκτον να υποχωρή το αρχαιολογικόν συμφέρον»!

του Χρίστου Ζαφείρη