Είναι το μνημείο με τις περισσότερες επισκέψεις στη Θεσσαλονίκη απ’ όλον τον κόσμο.
H Ροτόντα είναι ένα θολωτό, στρογγυλό κτίσμα, από τα αρχαιότερα και επιβλητικότερα μνημεία της Θεσσαλονίκης.
Δημιουργήθηκε τον 4ο αιώνα και είναι όμοιο με το Πάνθεον της Ρώμης (φωτογραφία αριστερά από το Πάνθεον της Ρώμης). Αποτελούσε τμήμα ενός μεγάλου κτιριακού συγκροτήματος που περιελάμβανε τα ανάκτορα, ένα οκταγωνικό κτίσμα και τον ιππόδρομο που έκτισε ο Kαίσαρας Γαλέριος, όταν στα χρόνια της πρώτης ρωμαϊκής τετραρχίας (γύρω στα 300 μ.Χ.) κατέστησε έδρα του την Θεσσαλονίκη.
Η Ροτόντα αποτελεί ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Στο κυκλικό της σχήμα οφείλει το όνομά της.Στην ιστορία των 16 αιώνων της άλλαξε ονόματα και χρήσεις, έγινε από ρωμαϊκός ναός, χριστιανικός, μουσουλμανικό τζαμί και πάλι χριστιανικός ναός. Έτσι εξηγούνται οι διάφορες φάσεις και προσθήκες στο κτίριο. Συμπεριλαμβάνεται στα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο.
Κτίστηκε γύρω στο 304 μ.Χ., κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Έχει διάμετρο 24,50μ. Οι πέτρινοι τοίχοι έχουν πάχος 6,30 μ., και σε ορισμένα σημεία είναι ενισχυμένοι με τούβλο. Έχει ύψος 29,80 μ., τα τόξα και ο τρούλος αποτελούνται από κεραμίδι. Ένα οπαίο στην κορυφή της στέγης επέτρεπε τη διάχυση του φωτός και του αέρα στο εσωτερικό. Η στέγη είναι χτισμένη σε 3 επίπεδα.
Το εσωτερικό με τα πολλά ημικυκλικά τόξα, τα ανοίγματα και τα παράθυρα έρχεται σε αντίθεση με το βαρύ και ογκώδες εξωτερικό του κτίσματος. Μάλιστα ήταν διακοσμημένο με μοναδικά ψηφιδωτά που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα παλαιότερα σωζόμενα της Ανατολής, τα οποία κοσμούσαν τις κόγχες, τα τόξα, τα επάνω παράθυρα και τον τρούλο. Ακόμη υπήρχαν αγιογραφίες από τις αρχές του 5ου αιώνα με αγίους-μάρτυρες της εποχής του Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού. Σήμερα σώζονται αγιογραφίες μόνο κάτω από τον θόλο.
Στην παλαιοχριστιανική εποχή η Ροτόντα μάλλον χρησίμευε σαν αυτοκρατορικός ναός του Ανακτόρου. Η εποχή κατά την οποία μετατράπηκε από κοσμικό σε χριστιανικό κτίσμα δεν είναι εξακριβωμένη με βεβαιότητα. Πιθανολογείται κατά το τέλος του 4ου και τις αρχές του 6ου αι., (επρόκειτο να χρησιμεύσει ως βαπτιστήριο των Χριστιανών της πόλης), εποχή του Θεοδόσιου του Μεγάλου (379-395 μ.Χ.). Η επικρατέστερη άποψη για τη μετονομασία του κτίσματος είναι «ναός των Ασωμάτων ή των Αρχαγγέλων», που αναφέρεται σε πηγές του 9ου, 12ου και 14ου αι. .
Μεταξύ 1523-24 και 1590-91 το κτίριο μετατράπηκε σε Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, όταν η προγενέστερη μητρόπολη (ναός της Αγίας Σοφίας) είχε μετατραπεί σε τζαμί. Την ίδια περίοδο πιθανότατα η ανατολική κόγχη μετατράπηκε σε ορθογώνια με αψίδα για το Ιερό Βήμα. Επίσης προστέθηκε ψηφιδωτή διακόσμηση στην αψίδα του Ιερού Βήματος. Η κυρίως είσοδος του κτιρίου ξεκινούσε από τη νότια κόγχη του και υπήρχαν εκατέρωθεν δύο σκάλες που οδηγούσαν στη στέγη. Επίσης υπήρχε πολύχρωμη ορθομαρμάρωση στους τοίχους μέχρι την βάση του τρούλου, η οποία δεν σώζεται καθόλου σήμερα.
Το 1590-91 ο ναός μετατράπηκε από τον Σινάν Πασά και τον επικεφαλής της Μονής των Δερβίσηδων, Χορτάτζη Σουλεϊμάν Εφέντη, σε τζαμί, με την ονομασία Χορτάτζ Εφέντη Τζαμί (τότε πιθανότατα καταστράφηκαν πολλές από τις αγιογραφίες). Ακόμη τότε προστέθηκε ο μιναρές, η κρήνη στην αυλή και οι προθάλαμοι στη δυτική και νότια είσοδο του κτιρίου. Εκείνη την εποχή ονομαζόταν και Εσκί Μετροπόλ δηλαδή Παλαιά Μητρόπολη.
Μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912, ξαναχρησιμοποιήθηκε το κτίριο σαν χριστιανικός ναός. Το 1914 έγιναν ανασκαφές από γάλλους της Στρατιάς της Ανατολής, επιβλεπόμενες από έλληνες και δανούς. Το 1917 ο Ελ. Βενιζέλος ανακήρυξε το κτίριο σαν Μακεδονικό Μουσείο, κι έτσι αποτελούσε εκθετήριο χριστιανικών γλυπτών μέχρι τον σεισμό του 1978.
Οι παρεμβάσεις που έγιναν στο πέρασμα του χρόνου πάντως επηρέασαν τη στατικότητα του κτιρίου που δυστυχώς υπέστη μεγάλες ζημιές στον σεισμό του 1978.
Κείμενο: Λία Μαλλίδου
Φωτογραφίες: Δημήτρης Συμεωνίδης (1 Μαρτίου 2014)
Thessaloniki Arts and Culture http://www.thessalonikiartsandculture.gr/
