Πολλοί έχουν την εντύπωση πως αγοραφοβία είναι η ύπαρξη φόβου για ανοιχτούς ή δημόσιους χώρους. Δεν έχουν, όμως, έτσι τα πράγματα και, για το λόγο αυτό, ο όρος «αγοραφοβία» είναι, ως ένα βαθμό, παραπλανητικός. Κατά δεύτερο λόγο, η αγοραφοβία δεν θεωρούνταν πάντα ως μία αυτόνομη διαταραχή/διάγνωση, αλλά ως συνοδό σύμπτωμα των κρίσεων πανικού, κάτι που, επίσης, δεν ισχύει πλέον.

Τι είναι η αγοραφοβία;
Η αγοραφοβία είναι μία ψυχολογική κατάσταση που συνδέεται άμεσα με το άγχος. Το ίδιο το όνομα εμπεριέχει, εν μέρει, αυτό στο οποίο αναφέρεται, δηλαδή, στο φόβο του ατόμου για ανοιχτούς χώρους (αγορά). Αυτό, όμως, δεν είναι ολόκληρη η αλήθεια. Η αγοραφοβία αφορά, πλην αυτού, και στο φόβο για καταστάσεις όπου το άτομο έχει την αίσθηση πως είτε δεν θα μπορεί ή πως θα είναι προσβλητικό να διαφύγει είτε πως δεν θα μπορέσει να έχει τη βοήθεια που τυχόν χρειασθεί, αν συμβεί το χειρότερο, δηλαδή να βιώσει μια κρίση άγχους/πανικού. Αυτό σημαίνει πως, στην ουσία, το άτομο έχει οδηγηθεί σε ένα σημείο όπου πλέον διακατέχεται από «έναν φόβο για τον ίδιο το φόβο».

Αυτός ο φόβος για το φόβο, δηλαδή, ο φόβος του ατόμου για το ενδεχόμενο να βιώσει μια κρίση άγχους/πανικού, οδηγεί στην ανακύκλωση και ενίσχυση αυτού του φόβου, μέχρι του σημείου να είναι το ίδιο το άτομο που, άθελά του βέβαια, προκαλεί συχνά την εμφάνιση μιας κρίσης πανικού που το κάνει να θέλει να αποφύγει όχι μόνο κάθε κατάσταση που θα μπορούσε να την προκαλέσει αλλά ακόμα και καταστάσεις που προσομοιάζουν με αυτές που του προκαλούν αυτού του είδους το άγχος. Εάν, για παράδειγμα, ένα άτομο βιώσει μια κρίση πανικού για πρώτη φορά μέσα σε ένα κέντρο διασκέδασης, μπορεί σταδιακά να διασυνδέσει και μέρη, όπως ένας κινηματογράφος, ένα εμπορικό κέντρο, τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς (Μ.Μ.Μ.), η αναμονή σε μία ουρά ατόμων σε ένα ταμείο, Α.Τ.Μ. κ.τ.λ., με έναν φόβο πιθανής εμφάνισης κρίσης πανικού και σε αυτά τα μέρη.

Η αγοραφοβία είναι συχνά μια προοδευτικά εντεινόμενη φοβία που, κάποια στιγμή, μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στην αποφυγή εξόδου από το σπίτι. Αυτό που, στην ουσία, φοβάται το άτομο είναι το ενδεχόμενο να βιώσει μια κρίση πανικού παρά αυτή καθαυτή η ενέργεια του να επισκεφθεί κάποιον δημόσιο χώρο.

Αρκετά συχνά, η αγοραφοβία δημιουργείται εξαιτίας μιας διαταραχής πανικού που, όμως, ποτέ δεν αντιμετωπίσθηκε. Υπολογίζεται πως ένα ποσοστό γύρω στο 5% του γενικού πληθυσμού εμφανίζει κάποια στιγμή χρόνια αγοραφοβία. Επίσης, ανάμεσα στο 1/3 και το 1/2 των ατόμων που έχουν κρίσεις πανικού εμφανίζουν κάποια στιγμή και αγοραφοβία. Η αγοραφοβία, όμως, όπως προαναφέραμε, μπορεί να εμφανισθεί και χωρίς την ύπαρξη προηγούμενου ιστορικού κρίσεων πανικού. Στην περίπτωση αυτή, ο φόβος του άτομου, για το ενδεχόμενο εγκλωβισμού του σε μία κατάσταση, δεν οδήγησε σε μία πλήρη κρίση πανικού, αλλά περισσότερο σε διάφορα σωματικά συμπτώματα, όπως κεφαλαλγία, διάρροια κ.ά.

Α. Με ποιον τρόπο εκδηλώνεται η αγοραφοβία
Ο κοινός παρονομαστής όλων των αγοραφοβικών περιπτώσεων είναι ο φόβος του ατόμου πως δεν θα μπορέσει να διαφύγει από τον τόπο που βρίσκεται, σε περίπτωση που προέκυπτε κάποιος κίνδυνος. Αυτός είναι ο λόγος που ακόμα και κλειστοί χώροι, όπως κινηματογράφοι, ασανσέρ, τραίνα, εμπορικά κέντρα κ. ά., μπορούν να πυροδοτήσουν έντονο άγχος σε κάποιον με αγοραφοβία. Ως εκ τούτου, τόσο οι ανοιχτοί όσο και οι κλειστοί χώροι προκαλούν σε άτομα με αγοραφοβία έντονη δυσφορία. Κάποια από αυτά -ιδιαίτερα όσα εμφανίζουν παράλληλα και κρίσεις πανικού- δεν τολμούν να βγουν ακόμα και έξω από την εξώπορτα του σπιτιού τους υπό το φόβο να βιώσουν αυτό το έντονο άγχος. Όλη τους η ενέργεια και η στρατηγική εστιάζεται στην αποφυγή μιας νέας κρίσης άγχους/πανικού.

Δεν είναι απαραίτητο να είναι το ενδεχόμενο μιας κρίσης πανικού που αποτρέπει τα άτομα αυτά να βγουν από το σπίτι τους. Μπορεί να είναι και άλλες καταστάσεις που τους προκαλούν έντονο άγχος και που φοβούνται πως μπορεί να τους προκύψουν. Για παράδειγμα, κάποια άτομα μπορεί να αποφεύγουν να μπουν σε λεωφορείο ή μετρό, φοβούμενα πως δεν θα έχουν τη δυνατότητα διαφυγής, σε περίπτωση που αρχίσουν να νιώθουν δυσφορία, ζάλη ή πως πρέπει να πάνε τουαλέτα. Σε ηλικιωμένα άτομα, η αγοραφοβία εκδηλώνεται συχνά διαμέσου ενός φόβου μήπως τυχόν χάσουν την ισορροπία τους και πέσουν κάτω. Με άλλα λόγια, δεν είναι απαραίτητο να βιώνει το άτομο πανικό.

Β. Καταστάσεις που φοβίζουν και αποφεύγουν άτομα με αγοραφοβία
-Το ταξίδι με Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, όπως λεωφορείο, μετρό, τραίνο, αεροπλάνο, καράβι.
-Οι ανοιχτοί χώροι, όπως πλατείες, υπαίθριες αγορές, γέφυρες κ.ά.
-Η είσοδος/παραμονή σε κλειστούς χώρους, όπως, κινηματογράφοι, θέατρα, ασανσέρ, καταστήματα κ.ά.
-Η αναμονή σε μια ουρά ή σε μια συγκέντρωση ατόμων.
-Η έξοδος ή παραμονή εκτός σπιτιού χωρίς τη συνοδεία κάποιου.

Όπως είναι φυσικό, η αποφυγή τόσων πολλών καταστάσεων που προκαλούν φόβο μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρή συρρίκνωση της κοινωνικής ζωής και της καθημερινότητας του ατόμου.

Για να πούμε με βεβαιότητα πως πρόκειται για αγοραφοβία, θα πρέπει το άγχος που εμφανίζει το άτομο για διάφορες καταστάσεις να είναι δυσανάλογο με την όποια πιθανότητα ύπαρξης πραγματικού κινδύνου και να υπάρχει για τουλάχιστον 6 μήνες, περιορίζοντας σημαντικά την καθημερινότητα και λειτουργικότητά του, όπως π.χ. το να μπορεί να εργάζεται, να σπουδάζει, να έχει μια φυσιολογική κοινωνική ζωή κ.τ.λ. Επίσης, τα όποια συμπτώματά του να μην μπορούν να ερμηνευθούν καλύτερα από κάποια άλλη πιθανή διάγνωση, όπως π.χ. κοινωνική φοβία κ.ά.

Το άγχος ενός ατόμου με αγοραφοβία αρχίζει να εμφανίζεται, συνήθως, από σκέψεις και φαντασιώσεις του που αφορούν σε καταστάσεις που του προκαλούν ιδιαίτερο φόβο, όπως π.χ. «Σκέψου να μου έρθει να κάνω εμετό μέσα στο λεωφορείο και να μην μπορώ να κατέβω» κ.τ.λ.

Γ. Τα συμπτώματα της αγοραφοβίας
α. Σωματικά
1. Σκοτοδίνη, 2. Υπεραερισμός, 3. Εφίδρωση, 4. Ταχυκαρδία, 5. Τάση για έμετο, 6. Αίσθημα κόπωσης, 7. Δυσκολίες αυτοσυγκέντρωσης, 8. Μουδιάσματα και τσιμπήματα σε χέρια και πόδια, 9. Σωματικός τρόμος (τρεμούλιασμα)

β. Ψυχικά
1. Αποφυγή, 2. Φόβος για ανοιχτούς, δημόσιους χώρους, 3. Δυσφορία στην προοπτική να βρεθεί το άτομο εκτός σπιτιού, 4. Αρνητικός τρόπος σκέψης, 5. Αρνητική αυτοεικόνα

γ. Γνωστικά
1. Αίσθημα αποπραγματοποίησης, 2. Αίσθημα αποπροσωποποίησης, 3. Πεποίθηση πως το άτομο θα χάσει τον έλεγχο ή πως θα τρελαθεί, 4. Πεποίθηση πως θα πεθάνει

Τα συμπτώματα της αγοραφοβίας μοιάζουν με αυτά μιας κρίσης πανικού, αλλά η διαφορά τους είναι πως τα συμπτώματα της αγοραφοβίας είναι πιο συχνά και διαρκή. Εάν κάποιος τα έχει βιώσει μερικές φορές, δημιουργείται συχνά ένας φαύλος κύκλος που οδηγεί στην αποφυγή καταστάσεων που πιστεύει πως ίσως τον οδηγήσουν στην απώλεια ελέγχου, π.χ. εάν βρεθεί σε κάποιον δημόσιο χώρο. Η διαταραχή πανικού και η αγοραφοβία αποτελούν πλέον δύο διαφορετικές διαγνώσεις, και η διάκριση «Αγοραφοβία με ή χωρίς κρίσεις πανικού» δεν ισχύει πλέον.

Η αγοραφοβία μπορεί, επίσης, να μπερδευτεί και με άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως π.χ. η κοινωνική φοβία όπου το άτομο φοβάται πως «θα γίνει ρεζίλι», εάν χρειασθεί να συνδιαλλαγεί με άλλους. Κάποιος με κοινωνική φοβία μπορεί να μην έχει πρόβλημα να πάει σε ένα σούπερ-μάρκετ για να ψωνίσει γιατί εκεί δεν χρειάζεται να συνδιαλλαγεί με άλλους, δεν ισχύει, όμως, το ίδιο με το να πάει, για παράδειγμα, στον παιδικό σταθμό για να πάρει το παιδί του γιατί εκεί θα πρέπει να συνομιλήσει με το προσωπικό του σταθμού. Με άλλα λόγια, η κοινωνική φοβία είναι μια ειδική φοβία που αφορά στο να χρειασθεί κάποιος να συνομιλήσει ή να συνευρεθεί με άλλους, ενώ η αγοραφοβία αφορά στο φόβο κάποιου να βρεθεί ανάμεσα σε πολύ κόσμο, σε μέρη όπου δεν υπάρχει επαρκής χώρος και όπου αισθάνεται πως δεν μπορεί να διαφύγει, εάν νιώσει αυτήν την ανάγκη.

Δ. Τα αίτια της αγοραφοβίας
Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ποια είναι τα αίτια της αγοραφοβίας. Συνήθως, εμφανίζεται για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της όψιμης εφηβικής ηλικίας ή της πρώιμης ενήλικης ζωής και μετά από μία χρονική περίοδο έντονου στρες. Πλήττει 3-4 φορές περισσότερες γυναίκες απ΄ότι άνδρες. Τα αίτια είναι, κατά πάσα πιθανότητα, τα ίδια με αυτά των υπολοίπων αγχωδών διαταραχών, δηλαδή η ύπαρξη μιας γενετικά καθοριζόμενης συναισθηματικής ευαλωτότητας που, σε συνδυασμό με την ύπαρξη κάποιου εσωτερικού ή/και εξωτερικού στρες, πυροδοτεί αυτές τις έντονες αντιδράσεις άγχους.

Η αγοραφοβία συνυπάρχει, συνήθως, με άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως η κατάθλιψη, η ψυχαναγκαστική/καταναγκαστική διαταραχή, διάφορες άλλες φοβίες ή/και άλλου είδους αγχώδεις διαταραχές.

Η ύπαρξη ιστορικού διαφόρων μορφών κακοποίησης, η χρήση ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ αυξάνει, επίσης, τον κίνδυνο εμφάνισης αγοραφοβίας

Η θεραπευτική αντιμετώπιση της αγοραφοβίας
Πολλοί είναι αυτοί που εμφανίζουν διαφόρων ειδών φοβίες στη ζωή τους, συχνά από πολύ νεαρή ηλικία και για το λόγο αυτό η ποιότητα της ζωής τους μπορεί να συρρικνωθεί σημαντικά. Πρακτικά, όλες οι φοβίες μπορούν θα θεραπευθούν, από τη στιγμή που το άγχος ανήκει σε εκείνες τις ψυχικές διαταραχές με την καλύτερη πρόγνωση, μιας και διαθέτουμε το αποτελεσματικότερο θεραπευτικό οπλοστάσιο για την αντιμετώπισή του.

Η διαχείριση της οποιασδήποτε μορφής άγχους διαμέσου της αποφυγής και της απομόνωσης μόνο βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα μπορεί να έχει. Μακροπρόθεσμα, με τον τρόπο αυτό, το άγχος επιτείνεται. Για το λόγο αυτό, είναι ιδιαίτερα σημαντικό το άτομο να αναζητήσει τη βοήθεια κάποιου ειδικού και να συνεχίσει να αγωνίζεται ενεργητικά ενάντια στους φόβους του.

Η αγοραφοβία αντιμετωπίζεται, συνήθως, ψυχοθεραπευτικά. Υπάρχουν διάφορες μορφές ψυχοθεραπείας (π.χ. ψυχαναλυτική, γνωστική κ. ά.) ανάμεσα στις οποίες ο καθένας θα πρέπει να διαλέξει αυτήν που του ταιριάζει περισσότερο.

Υπάρχουν, επίσης, και ορισμένα φαρμακευτικά σκευάσματα που χρησιμοποιούνται στην περίπτωση αυτή. Κανένα φάρμακο, όμως, από μόνο του δεν μπορεί, κατά την προσωπική μου άποψη, να απαλλάξει πλήρως ένα άτομο από τα προβλήματα και τα διάφορα άγχη του. Απαιτείται, παράλληλα αν μη τι άλλο, και μια ψυχοθεραπευτική προσέγγιση του προβλήματος, διαμέσου της οποίας και ανάλογα με τους στόχους της, θα μπορέσει σταδιακά το άτομο, είτε να «εκτεθεί» στο φοβικό του αντικείμενο και να κατανοήσει τις γενικεύσεις που κάνει είτε να έρθει αντιμέτωπο με τις δυσκολίες του, κατανοώντας τα πραγματικά προβλήματα που υποκρύπτονται πίσω από τα συγκεκριμένα συμπτώματά του.

Επίλογος
Ο καθένας που υποφέρει από άγχος ή φοβίες θα πρέπει να έχει υπόψη του πως το άγχος ή οι όποιες φοβίες του δεν είναι αυτά που καθορίζουν την αξία του ως ανθρώπου και το ποιος είναι ως άτομο.

Η αγοραφοβία είναι μια ιδιαίτερα βασανιστική κατάσταση που καθιστά τη ζωή πολλών αφόρητη, εξαιτίας του τεράστιου άγχους που προκαλεί. Ο καθένας, όμως, αξίζει μια καλύτερη ζωή, και για το λόγο αυτό θα πρέπει να αναζητήσει έγκαιρα τη βοήθεια ειδικού ώστε να ξεπεράσει κάποια στιγμή τα βασανιστικά συμπτώματά του και να συνεχίσει να έχει μια φυσιολογική ζωή χωρίς παράλογους περιορισμούς.

Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής