Υπάρχουν άτομα που δημιουργούν, με έναν εύκολο και αβίαστο τρόπο, ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις, δίχως κάποιον φόβο ή αβεβαιότητα για την έκβασή τους, και άλλα για τα οποία κάτι τέτοιο μοιάζει να είναι παντελώς ανέφικτο, δημιουργώντας, συνήθως, σχέσεις που τους ματαιώνουν ή και που μπορεί να είναι ακόμα και καταστροφικές.
Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό;
Το είδος των σχέσεων που έχουμε βιώσει με το άμεσό μας περιβάλλον, από τη στιγμή της γέννησης έως και τον δεύτερο χρόνο της ζωής μας, αποτελεί σε, μεγάλο βαθμό, την εξήγηση αυτού του ερωτήματος καθώς έχει αποδειχθεί πως οι σχέσεις αυτές έχουν την τάση να δημιουργούν εντός μας έναν εσωτερικό χάρτη που αποτελεί, στη συνέχεια, οδηγό διαμόρφωσης της ποιότητας κάθε είδους μελλοντικής μας σχέσης.
Πολλοί από εμάς έχουμε την εντύπωση πως αναζητούμε την ευτυχία και την αγάπη. Δυστυχώς, όμως, παρά τις καλές μας προθέσεις, η ίδια η πραγματικότητα μας διαψεύδει. Αυτό που, συνήθως, αν όχι πάντα, αναζητούμε είναι μια οικεία και από τα έγκατα της ψυχής μας προερχόμενη αίσθηση που, για πολλούς, κάθε άλλο παρά ευτυχία και σχέσεις αγάπης αντιπροσωπεύει.
Το τι σημαίνει εγγύτητα, αγάπη και εμπιστοσύνη, τόσο προς τον ίδιο μας τον εαυτό όσο και προς τους άλλους, αρχίζουμε να το μαθαίνουμε από την πρώτη στιγμή της ζωής μας και, πάντα, σε σχέση με αυτούς που μας φροντίζουν. Όταν αυτά τα αρχικά μας βιώματα, από αυτούς με τους οποίους είμαστε απόλυτα εξαρτημένοι -βιολογικά και συναισθηματικά- εμπεριέχουν συχνές ματαιώσεις, ασυνέπεια, απρόβλεπτες αντιδράσεις, εγκατάλειψη, αντιφατικότητα, απόρριψη, απόσυρση ή απειλές απόσυρσης της «αγάπης» κ.ά., τότε τα αποτυπώματα που αφήνουν εντός μας είναι ανεξίτηλα και,δυστυχώς, έχουν την τάση να γενικεύονται, δημιουργώντας ανάλογα των βιωμάτων μας αισθήματα και προσδοκίες για οποιαδήποτε μελλοντική στενή διαπροσωπική μας σχέση…
Η δημιουργία μιας τέτοιας ζοφερής εσωτερικής πραγματικότητας και ο συνακόλουθος εγκλωβισμός σε αυτού του είδους τις προσδοκίες είναι σε τέτοιο βαθμό αμετάκλητος και καθοριστικός που, αν όχι να αναζητούμε υποσυνείδητα συντρόφους με χαρακτηριστικά ανάλογα αυτών που είχαν οι πρωταρχικοί φροντιστές μας, προσπαθούμε με διάφορους χειρισμούς μας να τα προκαλέσουμε, στην περίπτωση που δεν υπάρχουν. Κάποιοι άλλοι πάλι ίσως παραμένουμε συναισθηματικά «αδιάφοροι» απέναντι σε άτομα που συναντούμε και που μας δείχνουν το ειλικρινές τους ενδιαφέρον, διαθέτοντας, ταυτόχρονα, και όλα εκείνα τα χαρίσματα που, θεωρητικά και λογικά, ισχυριζόμαστε πως επιζητούμε από έναν ερωτικό σύντροφο…
Το οτιδήποτε άγνωστο φοβίζει, ακόμα και πανικοβάλει και, ως εκ τούτου, ένα άτομο που δεν έχει βιώσει επαρκώς ή ακόμα και καθόλου τη συναισθηματική σταθερότητα και την αυθεντική εγγύτητα, δεν διαθέτει εκείνη τη βασική αίσθηση ασφάλειας που θα του επέτρεπε να έχει πραγματικό ενδιαφέρον για καινούργια πράγματα και να θέλει να γνωρίσει νέους ή/και διαφορετικούς ανθρώπους στη ζωή του…
Η λογική του παραλόγου
Όλοι μας έχουμε, τουλάχιστον, ακούσει για τις συνεχείς και καταστροφικές επιλογές ερωτικών συντρόφων ατόμων που, κάποια από αυτά, ίσως και να ήταν πολύ δυναμικά, δημιουργικά και επιτυχημένα σε άλλους τομείς της ζωής τους.Οι καταστροφικές αυτές επιλογές μπορεί, επίσης, να αφορούν και στην επιλογή φίλων, συνεργατών ή κάθε άλλου είδους σχέση.
Τα άτομα αυτά -συνήθως γυναίκες- μπορεί να ανέχονται ακόμα και τις πιο εξευτελιστικές μορφές μεταχείρισης και συμπεριφορών από την πλευρά των συντρόφων τους, συνεχίζοντας, όμως, να παραμένουν στη σχέση αυτή καθώς νιώθουν παντελώς ανήμπορα να κάνουν το οτιδήποτε θα μπορούσε να τα απαλλάξει από το μαρτύριο αυτό ή, ακόμα και αν καταφέρουν να αποχωρήσουν – μετά από πολύ κόπο και συναισθηματικό, τουλάχιστον, κόστος- να δημιουργούν και πάλι μια παρόμοια σχέση με ανάλογη, φυσικά, εξέλιξη…
Υπάρχουν, επίσης, άτομα που το βάζουν κυριολεκτικά στα πόδια μόλις νιώσουν πως ο σύντροφός τους αρχίζει να τους γίνεται συναισθηματικά σημαντικός. Άλλα πάλι μπορεί να νιώθουν, ευθύς εξαρχής, έναν συνεχή και βασανιστικό φόβο ή ανησυχία μήπως εγκαταλειφθούν, εξαπατηθούν ή προδοθούν, με ότι κάτι τέτοιο συνεπάγεται. Κάποιοι άλλοι προσπαθούν πάντα να βοηθούν τους άλλους, μένοντας, όμως, τις περισσότερες φορές στο τέλος, με μια αίσθηση κενού και ψυχικής κόπωσης. Άλλοι πάλι προσπαθούν να είναι πάντα άψογοι και να αριστεύουν σε ότι και αν κάνουν, χωρίς, όμως, αυτό να τους δίνει πραγματική ευχαρίστηση. Άλλοι να είναι πάντα ευχάριστοι, διασκεδαστικοί κ.τ.λ.
Όλες αυτές οι στάσεις ζωής -και πάντα σε σχέση με τους άλλους- δεν είναι παρά διάφορες στρατηγικές του ψυχισμού μας στην προσπάθειά του για συναισθηματική επιβίωση, άλλοτε αποσκοπώντας σε μια μεγαλύτερη συναισθηματική εγγύτητα που μας έχει λείψει και άλλοτε πάλι στη δημιουργία μιας απόστασης ασφαλείας από τον Άλλον που βιώνεται ως απειλητικός. Οι ανωτέρω στρατηγικές και ψυχικοί αμυντικοί μηχανισμοί -που δημιουργούνται για να μας προστατέψουν, όταν οι ανεπάρκειες των γονιών μας δεν ευνόησαν τη δημιουργία μιας εσωτερικής βασικής αίσθησης ασφάλειας- κινητοποιούνται αυτόματα και υποσυνείδητα, κάθε φορά που βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μία κατάσταση ή με συναισθήματα που βιώνονται και ερμηνεύονται από την ψυχική βάση δεδομένων μας ως σοβαρή απειλή.
Τα διάφορα είδη σχέσης δεσμού σε παιδιά
Το μικρό παιδί, όντας παντελώς ανήμπορο, γεννιέται έχοντας όλες τις προϋποθέσεις για να μπορεί να δημιουργήσει μια στενή σχέση δεσμού με κάποιον που να το φροντίζει ώστε να επιβιώσει και, σταδιακά, χρησιμοποιώντας το άτομο αυτό ως ασφαλή βάση, να μπορέσει να εξερευνήσει τον περίγυρό του και να αυτονομηθεί ως άτομο, φυσικά και συναισθηματικά.
Επειδή όλοι οι γονείς δεν έχουν τις ίδιες προϋποθέσεις μιας συνεπούς και σταθερής ανταπόκρισης στις βασικές ανάγκες του παιδιού, για το λόγο αυτό, μπορεί να προκύψουν τέσσερα βασικά είδη σχέσης δεσμού που είναι τα εξής:
Ασφαλής σχέση δεσμού: το παιδί έχει αναπτύξει μια σχέση εμπιστοσύνης με το φροντιστή/γονιό του, νιώθοντας πως είναι διαθέσιμος, προσβάσιμος και πως το προστατεύει. Ως εκ τούτου, αποκτά αυτοεκτίμηση και προσδοκά πως θα τύχει της αποδοχής, της στήριξης και της αγάπης των άλλων.
Ανασφαλής – αποφευκτική σχέση δεσμού: ο γονιός είναι συχνά απρόσιτος φυσικά και συναισθηματικά, δεν ανταποκρίνεται άμεσα και με συνέπεια στις ανάγκες του παιδιού, κάνοντάς το να θέλει να αποφεύγει τη στενή επαφή μαζί του. Η σχέση βασίζεται, κατά κύριο λόγο, στους όρους και στις ανάγκες του γονιού. Το παιδί δεν αποκτά καλή αυτοεκτίμηση και βιώνει τους άλλους ως άτομα αναξιόπιστα που δεν μπορεί εύκολα να εμπιστευθεί.
Ανασφαλής-αμφιθυμική σχέση δεσμού: η συμπεριφορά του γονιού είναι απρόβλεπτη. Το παιδί νιώθει αβεβαιότητα για το ποια θα είναι κάθε φορά η αντίδραση του γονιού του και αν αυτός θα έχει διάθεση να το παρηγορήσει, να το στηρίξει ή να το βοηθήσει. Το παιδί έχει τη δυνατότητα να εκτιμά τους άλλους, όχι, όμως, και τον εαυτό του.
Ανασφαλής-αποδιοργανωτική σχέση δεσμού: το παιδί βιώνει το γονιό του ως απρόβλεπτο και απειλητικό ταυτόχρονα. Το ίδιο νιώθει και απειλημένο αλλά και παραμελημένο, έχοντας τη διάθεση να αποσύρεται κάθε φορά που θεωρεί πως απειλείται. Δεν εκτιμά τον εαυτό του, οι δε προσδοκίες του από τους άλλους είναι εντελώς αρνητικές.
Τα ανωτέρω είδη σχέσης δεσμού σε ενήλικες
Πολλές είναι οι έρευνες που καταδεικνύουν πως υπάρχει σαφέστατη σχέση ανάμεσα στο είδος σχέσης δεσμού του παιδιού και σ΄αυτό που αργότερα επιδεικνύει ως ενήλικας.
Ασφαλής σχέση δεσμού: το άτομο έχει καλή αυτοεκτίμηση και αισθάνεται πως η αξία του είναι αδιαμφισβήτητη. Εκτιμά τόσο τον εαυτό του όσο και τους άλλους τους οποίους μπορεί να εμπιστεύεται, θεωρώντας τους ως άτομα με διάθεση για εγγύτητα και αποδοχή. Ένα τέτοιο άτομο έχει την ικανότητα να δημιουργεί στενές συναισθηματικές σχέσεις.
Ανασφαλής-αποφευκτική σχέση δεσμού: το άτομο δεν έχει καλή αυτοεκτίμηση και δεν τολμά να εμπιστευθεί τους άλλους. Αποφεύγει τις κοινωνικές σχέσεις, είναι συνήθως δυσαρεστημένο από τις σχέσεις του, χωρίς να προσδοκά κάτι το ιδιαίτερο από αυτές. Θεωρεί την απόσταση από τους άλλους ως απαραίτητο παράγοντα ασφάλειας. Αποφεύγει να δείχνει τα συναισθήματά του, όσο δυσβάσταχτα και αν είναι, καθώς το θεωρεί όχι μόνο ως ένδειξη αδυναμίας αλλά και γιατί δεν πιστεύει πως μπορεί να υπάρξει ανταπόκριση από τους άλλους. Για το λόγο αυτό, προσποιείται πως είναι ένα αυτόνομο και αυτάρκες άτομο.
Ανασφαλής-αμφιθυμική σχέση δεσμού: το άτομο δεν είναι βέβαιο για τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις ανάγκες που δικαιούται να έχει και να επιδεικνύει. Αμφισβητεί την αξία του και, στις σχέσεις που δημιουργεί, προσαρμόζεται πλήρως στις ανάγκες και στις επιθυμίες των άλλων, ελπίζοντας πως, με τον τρόπο αυτόν, ίσως γίνει αποδέκτης της αγάπης τους. Γαντζώνεται κυριολεκτικά στη σχέση και τρέμει στο ενδεχόμενο εγκατάλειψής του. Αν, τελικά, γίνει κάτι τέτοιο, αναλαμβάνει πλήρως την ευθύνη για την εγκατάλειψή του, θεωρώντας πως ήταν δικό του λάθος, και πως δεν αξίζει κάτι καλύτερο.
Ανασφαλής – αποδιοργανωτική σχέση δεσμού: ένα τέτοιο άτομο υπερεκτιμά τον εαυτό του και δεν εμπιστεύεται καθόλου τους άλλους. Δείχνει προς τα έξω πολύ αυτόνομο και αυτάρκες και προσπαθεί με κάθε τρόπο να πείσει ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό για αυτό ώστε να προστατεύεται από την οποιαδήποτε τυχόν ματαίωση Επιλέγει, συνήθως, απρόβλεπτα και «προβληματικά» άτομα που όσο μεγαλύτερη αδιαφορία του δείχνουν τόσο μεγαλύτερη γίνεται η «προσκόλληση» και η επιθυμία του να τραβά την προσοχή των ατόμων αυτών, να γίνεται αρεστό σε αυτά ή να αποπλανά. Όποτε, όμως, τύχει να τους δείξει κάποιος ειλικρινές ενδιαφέρον, τα άτομα αυτά χάνουν το δικό τους και ο άλλος μετατρέπεται ξαφνικά σε κάποιον που τους είναι παντελώς αδιάφορος. Σε μια τέτοια περίπτωση, τους δίνεται η ευκαιρία να είναι αυτοί που εγκαταλείπουν και όχι όπως, επανειλημμένα, έχουν βιώσει, ως παιδιά, πως είναι οι ίδιοι που και πάλι πρόκειται να εγκαταλειφθούν. Τα άτομα αυτά, στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τα δυσβάστακτα συναισθήματά τους, εμφανίζουν αρκετά συχνά διαταραχές στη λήψη τροφής, όπως ψυχογενή βουλιμία/ανορεξία ή υποβάλουν τον εαυτό τους σε συχνές εξαντλητικές δίαιτες.
Τι μπορούμε να κάνουμε για αυτή τη διαπροσωπική «αναπηρία»;
Όπως προαναφέραμε, τα σχήματα των σχέσεων δεσμού που αναπτύσσουμε ως παιδιά καθορίζουν αποφασιστικά κάθε είδους σχέση μας στο υπόλοιπο της ζωής μας. Ταυτόχρονα, όμως, αυτά τα σχήματα σχέσεων δεσμού, παρόλη τη σταθερότητά τους, δεν είναι στατικά και αμετάβλητα. Όσο οδυνηρά και αν είναι τα παιδικά μας βιώματα, σε σχέση με αυτούς που μας φρόντιζαν, μπορούν, παρόλ΄αυτά, να τροποποιηθούν και να βελτιωθούν με τη βοήθεια ενός ατόμου -συνηθέστατα ενός θεραπευτή- που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε είτε το φόβο μας για εγγύτητα είτε την ανάγκη μας να θέλουμε να γαντζωνόμαστε από τους άλλους, να τους υπηρετούμε, να τους εγκαταλείπουμε όταν αρχίσουν να γίνονται σημαντικοί κ.τ.λ. και, επιτέλους, να τολμήσουμε να εμπιστευθούμε έναν Άλλον.
Ο ασφαλέστερος τρόπος απαλλαγής από αυτά τα υποσυνείδητα δεσμά, είναι η αυτογνωσία. Βασική προϋπόθεση για αυτή τη συναισθηματική απελευθέρωση είναι η αμφισβήτηση, η επανεξέταση και επαναξιολόγηση των επιλογών, των συμπεριφορών και των όποιων αναστολών ή επιφυλάξεών μας. Από μόνη της η ενοχοποίηση των παιδικών μας βιωμάτων και αυτών που τα προκάλεσαν ούτε αρκεί ούτε και οδηγεί κάπου. Κάποια στιγμή, οφείλουμε να αναλάβουμε οι ίδιοι τις ευθύνες της ζωής μας, να μάθουμε από τα λάθη αυτών που σημάδεψαν και τραυμάτισαν τον ευαίσθητο παιδικό ψυχισμό μας και να μην τα επαναλάβουμε κι εμείς οι ίδιοι.
Αν καταφέρουμε, τελικά, να απαλλαγούμε από τα δεσμά του παρελθόντος, που μας κρατούν δέσμιους μιας καταναγκαστικής και καταστροφικής επανάληψης, τότε θα είμαστε σε θέση να κάνουμε σχέσεις ουσιαστικές και να αγαπήσουμε «επί ίσοις όροις». Η αγάπη, τότε, δεν σημαίνει πως θα είναι ένας ανθόκηπος μόνιμα λουλουδιασμένος. Όμως, πάντα, θα βασίζεται σε μια ισοτιμία, αμοιβαιότητα, αλληλοσεβασμό και χωρίς τη σκιά ενός φόβου εγκατάλειψης που παραλύει και δημιουργεί εξαρτήσεις…
Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής, Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης, Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
Πηγή: i-psyxologos.gr
