Φόβος. Οι περισσότεροι από εμάς φοβούνται. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, άνθρωποι κάθε ηλικίας, κοινωνικού, μορφωτικού ή οικονομικού επιπέδου φοβούνται.
Παντού γύρω μας μοιάζει να καραδοκούν εμφανείς ή αφανείς απειλές. Φοβόμαστε σχεδόν για τα πάντα, για την υγεία μας, για το μέλλον του πλανήτη, για κάθε είδους υπαρκτούς και μη τρομοκράτες, τη μοναξιά ή κάποιον ενδεχόμενο κοινωνικό ή προσωπικό αποκλεισμό μας…
Η κουλτούρα του φόβου
Μοιάζει να ζούμε σε μια -όπως πολλοί, κατά καιρούς, έχουν αποκαλέσει- «κουλτούρα φόβου». Όμως, παρόλο που το βιοτικό, μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο, όπως, επίσης, η υγεία και ο μέσος όρος του προσδόκιμου χρόνου ζωής των περισσοτέρων ατόμων των σύγχρονων κοινωνιών έχουν βελτιωθεί σημαντικά, μοιάζει ο φόβος, η ανασφάλεια, η αίσθηση μοναξιάς και, γενικώς, τα διάφορα υπαρξιακά διλήμματα των ανθρώπων να έχουν αυξηθεί σε βαθμό παραλυτικό σε σημείο που πολλοί να μην μπορούν να χαρούν την επίτευξη όλων αυτών των σημαντικών κατακτήσεων.
Φόβος
Οι έξωθεν επιβαλλόμενες απειλές
Γιατί, όμως, φοβόμαστε τόσο; Είναι υπαρκτά όλα όσα φοβόμαστε ή απλά τα βιώνουμε απειλητικότερα απ΄όσο, στην πραγματικότητα, είναι; Η όποια απάντηση δεν είναι ούτε εύκολη ούτε απλή. Επειδή το φαινόμενο -απ΄ότι δείχνουν οι έρευνες- είναι κοινωνικό και παγκόσμιο, θα το προσεγγίσουμε περισσότερο από την οπτική της κοινωνικής ψυχολογίας.
Τα Μ.Μ.Ε. αναζητούν μονίμως, απεγνωσμένα και, συχνά, εκβιαστικά την «είδηση». Όσο τρομακτικότερη τόσο και πιο καλουδεχούμενη είναι, αφού ο περισσότερος κόσμος, όσο και αν ανησυχεί ή φοβάται, έλκεται και «ηδονίζεται» πολύ περισσότερο από «αρνητικές» και παγκόσμιας εμβέλειας ειδήσεις που, αν δεν είναι δεόντως αρνητικές, τροποποιούνται ανάλογα, ή ακόμα, και κατασκευάζονται ώστε να μετατραπούν σε τέτοιες.
Για να μην ανατρέξουμε σε πολύ παλαιότερες εποχές, αρκεί να αναφερθούμε σε κάποιες αγαπημένες ειδησεογραφικές θεματολογίες των Μ.Μ.Ε. που μονοπώλησαν το ενδιαφέρον και πρωταγωνίστησαν για χρόνια στο καλοστημένο σκηνικό τρομολαγνείας που σκοπίμως καλλιεργείται ώστε να μπορούν να ασκούν εξουσία, να τιθασεύουν και να φυλάνε τα έρμα, διαμορφώνοντας συνειδήσεις, απόψεις και επιβάλλοντας επιλογές και λογικές.
Όλοι θυμόμαστε τι έγινε εν όψει της αλλαγής χιλιετηρίδας το έτος 2000. Όλα τα ηλεκτρονικά συστήματα του πλανήτη υποτίθεται πως θα κατέρρεαν, τράπεζες και αεροδρόμια δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν, άκρως ευαίσθητα ηλεκτρονικά συστήματα πυροδότησης τρομακτικών ατομικών όπλων θα μπορούσαν να απασφαλιστούν με φοβερές συνέπειες για τον πλανήτη κ.τ.λ.
Ήμασταν, για μία ακόμη φορά, έρμαια τρίτων. Τη φορά αυτή, όμως, των απανταχού ειδικών προγραμματισμού νευραλγικών ηλεκτρονικών συστημάτων υψίστης τεχνολογίας. Όμως, ω του θαύματος και για μία ακόμη φορά, τίποτα απολύτως δεν συνέβη…
Στη συνέχεια, σειρά είχαν η νόσος των «τρελών αγελάδων», η νόσος των πτηνών, το αναπνευστικό σύνδρομο sars, ο ιός Έμπολα κ.ά. που, αφού τρομοκράτησαν, «πούλησαν» και, γενικώς, έκαναν καλά τη δουλειά τους, λησμονήθηκαν -όπως και κάθε ανάλογος συγγενής τους στο παρελθόν-, αφήνοντας πίσω τους χώρο και βήμα σε νέες ανύπαρκτες ή υπερδιογκωμένες απειλές…
Οι τωρινοί «πρωταγωνιστές» λέγονται «τρομοκρατία» και «φαινόμενο θερμοκηπίου» ή παγκόσμιο κλίμα. Η επικρατούσα άποψη περί των κινδύνων της κλιματικής αλλαγής -που εν πολλοίς επιβλήθηκε- μετατράπηκε σε δόγμα. Εναλλακτικές επιστημονικές απόψεις λογοκρίνονται ή αυτολογοκρίνονται, μπροστά στο φόβο της κατακραυγής και της οριστικής περικοπής ερευνητικών κονδυλίων…
Άγχος
Η νοσταλγία και ασφάλεια του παρελθόντος
Ο φόβος μοιάζει να έχει αποικιοκρατήσει τα όνειρα, τα αισθήματα, τις αξίες και τη ζωή μας, γενικώς. Υπονομεύει ύπουλα την αίσθηση ελευθερίας μας, μας ρίχνει σε μια δύνη καχυποψίας, ανασφάλειας, ανημπόριας, παραίτησης, στροφής στο παρελθόν -το οποίο εξιδανικεύεται- αντί στροφής στο μέλλον, και εναπόθεσης των ελπίδων μας σε ηγέτες-προστάτες που θα μας «σώσουν».
Μέσα σε ένα κλίμα φόβου, κάθε είδους αλλαγή βιώνεται ως απειλή. Οι απανταχού υποσχέσεις επιστροφής και αναβίωσης των παλιών καλών εποχών δελεάζουν και βρίσκουν γόνιμο έδαφος για να θεριέψουν. Με ένα ανάλογο σύνθημα κέρδισε ο Τραμπ τις εκλογές. «Να κάνουμε ΞΑΝΑ την Αμερική μεγάλη» ήταν το μότο του. Αυτό το «ΞΑΝΑ» ήταν η λέξη κλειδί. Με τον τρόπο αυτόν, οι προϋποθέσεις επανάληψης των πιο σκοτεινών πλευρών της ιστορίας αυξάνονται δραματικά.
Το αναγεννημένο και ενδυναμωμένο υπαρξιακό μας άγχος μάς οδηγεί -αφού δεν μπορούμε να αποφύγουμε το πεπρωμένο μας- σε μια εναγώνια αναζήτηση συγκεκριμένων πρακτικών «λύσεων» που, ευκαιριακά, ίσως το απαλύνουν. Αντ΄αυτού, όμως, δυστυχώς το αυξάνουν. Όταν προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε ανύπαρκτους, στην ουσία, κινδύνους, στην πραγματικότητα, τα όποια μέτρα αποτροπής που λαμβάνονται τους ενισχύουν.
Κάποιοι κόβουν το κάπνισμα, αρχίζουν έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής και διατροφής, αγοράζουν βιολογικά προϊόντα, συμπληρώματα διατροφής και superfoods, ασκούνται, αποφεύγουν τον «κακό» ήλιο που μπορεί να σκοτώσει κ.τ.λ., για να μειώσουν τις πιθανότητες κινδύνου και να αυξήσουν, όπως θέλουν να πιστεύουν, τις πιθανότητες σωτηρίας και μακροζωίας τους. Παρά τη γνώση των αρνητικών συνεπειών, όμως, οι περισσότεροι συνεχίζουν να ζουν «ανθυγιεινά», νιώθοντας ταυτόχρονα ενοχές για την αδυναμία τους να προστατέψουν τον εαυτό τους.
Οι επίδοξοι «σωτήρες» μας
Στην αναμπουμπούλα, όμως, ο λύκος χαίρεται. Ποιος έχει συμφέρον να εκφοβίζει τους πολίτες αυτού του κόσμου; Είναι βέβαιο πως υπάρχουν κάποιοι που έχουν κάθε λόγο να έχουν απέναντί τους πολίτες φοβισμένους και, άρα, αποδυναμωμένους. Πανίσχυρα πολιτικο-οικονομικά και ιδεολογικά/θρησκευτικά συμφέροντα «βολεύονται» από την κουλτούρα φόβου που επικρατεί. Ο πνιγμένος από τα μαλλιά του πιάνεται και ο φοβισμένος ψάχνει κάποιον που να τον καθησυχάσει και να του εμπνεύσει ελπίδα.
Ανασφάλεια
Σε εποχές σαν τη δική μας, ο κόσμος εναποθέτει τις ελπίδες του στους απανταχού «ειδικούς» πώλησης υποσχέσεων, λύσεων και ελπίδας, όσο και αν στο βάθος μπορεί να αμφισβητεί τις προτάσεις, τις λύσεις ή τα συμπεράσματά τους. Έτσι λοιπόν, εμφανίζονται πολιτικοί που ανάγονται σε σωτήρες, θρησκευτικοί αρχηγοί που υπόσχονται ή δίνουν παρηγοριά και ελπίδα, και χιλιάδες άλλοι «ειδικοί» που όσο πιο φοβισμένοι είμαστε τόσο μεγαλύτερη η σημασία τους για εμάς και η ανάγκη μας να τους πιστέψουμε…
Η πίστη σε έναν Θεό και η προοπτική μιας ζωής που δεν τελειώνει με τον θάνατο έδινε/δίνει στον άνθρωπο μια αίσθηση ασφάλειας, ανακούφισης, συνέχειας και ελπίδας. Ακόμα και τα όποια βάσανα και οι όποιες προσωπικές ή μη καταστροφές αποκτούν νόημα, ακόμα και μέσα από τόσο απλοϊκές εξηγήσεις, όπως «Ο Θεός σκόπιμα μας δίνει τόσα δεινά για να μας δοκιμάσει», παρόλο που ως Θεός γνωρίζει την έκβαση αυτής της δοκιμασίας…
Ο Θεός φοβίζει αλλά είναι, ταυτόχρονα, αυτός που μπορεί να δώσει, υπό προϋποθέσεις, και αγάπη. Η ζωή, μέσα από τη θεώρηση αυτή, αποκτά υπαρξιακό νόημα και δεν είναι απλά αποτέλεσμα του τυχαίου ή των αμείλικτων φυσικών κανόνων που τη διέπουν.
Αντίθετα, στις σύγχρονες κοσμικές κοινωνίες, η πίστη στην επιστήμη, σημαίνει -μεταξύ άλλων- την αποδοχή και το αμετάκλητο του θανάτου, δηλαδή του οριστικού τέλους, χωρίς την ύπαρξη κάποιας συνέχειας. Αυτός είναι ένας από τους κυριότερους λόγους που ο φόβος του θανάτου έχει ενταθεί δραματικά στις κοινωνίες αυτές, με τις δυνάμεις του σκότους, που αποβλέπουν στο κέρδος, στην εξουσία και στον έλεγχο των ανθρώπων προς ίδιον όφελος, να σπεύδουν άμεσα να τον εκμεταλλευθούν.
Επίλογος
Ακόμα μεγαλύτερη απειλή ίσως είναι, όμως, το ότι, μέσα σε συνθήκες φόβου, καχυποψίας, ανασφάλειας και έλλειψης προοπτικής, οι άνθρωποι σιωπούν, παύουν να ελπίζουν στην αγάπη, στις διαπροσωπικές σχέσεις, σε ένα καλύτερο μέλλον και πως οι ίδιοι μπορούν να επηρεάσουν, ακόμα και να αλλάξουν, ριζικά τη μοίρα τους…
Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής, Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης, Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
